ORTAK DUYUŞ BİÇİMİ OLARAK ATASÖZLERİNİN ANLAMBİLİMİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 131, 75 - 86, 20.09.2021

Kubilay Aktulum

Öz

Anlambilim bir sözcüğü, kavramı en az iki eksende tanımlamaya dayanır: dizimsel eksen ve dizisel eksen. Birincisi, “dil birimlerini söz zincirinde birbirlerini izlemeleri bakımından incelemeye” dayanır; ikincisi
ise “değiştirim sonucu birbirinin yerini alabilen ve aynı düzeye bağlanan birimler arasında kurulan düşey
bağıntı” üzerinde odaklanır. Birinci aşamada sözdizimsel bir çözümleme yapılır, sözcüklerin aralarındaki
ilişkiler ortaya konulur. İkinci aşamada sözcükler seçilirken anlamlarına göre bir tercih yapılır. Bu aşamada
sözcüklerin anlamsal ilişkileri eşanlam, karşıt anlam, çokanlamlılık gibi ilişkilerle tanımlanır. Buna, kapsayan,
kapsanan, parça ve bütün ilişkileri gibi başka türden ilişki biçimleri eklenir. Bir atasözünde (ya da genel
olarak atasözlerinde) söylenmek isteneni, anlamı kavramanın yolu önce bu türden ilişkileri göz önünde bulundurmaya bağlıdır. Kültürel arka plan böyle bir dilsel yapılanmayı tamamlar. Bir atasözünün yerleşik motiflerinin başka bağlamlarda yinelenmesi ise bir diğer sorgulama konusudur. Öyleyse sözdizimden başlayarak bir atasözünü, bir düşünce biçimini (ortak duyuşu; bir folklor araştırmasının temel nesnesi ortak duyuşun özgüllüğünü ortaya çıkarmaktır) anlamlandırmak ona ilişkin “gerçekliğin koşulunu” belirlemektir. Dizimsel ve dizisellik bakımından bir atasözünün dilsel ve söylemsel özgüllüğü ortaya konulduktan sonra doğal olarak bağlam üzerinde odaklanılarak anlamsal sorgulama sürecine geçilir, böylelikle ele alınan nesnenin (atasözü) gerçeklik koşulları (arkasındaki kültürel, değersel, düşünsel birikim, bağlam) irdelenir. Pragmatik düzlemde bir göstergeler dizgesi olarak atasözleri ile kullanıcıları (bir kişi, toplum) arasındaki ilişkilere bakılır. Böylelikle atasözlerinin birer dilsel edim olarak etki sorgulamaları yapılır. Kuşkusuz kısa bir yazı içerisinde atasözlerine ilişkin tüm bu sorgulama unsurlarını tamlığı içerisinde tanımlamak, işleyişlerini belirlemek olası değildir, çalışmaya bir sınır koymak zorundayız. Biz, daha çok Yves-Marie Visetti ve Pierre Cadiot’nun, atasözlerinin anlambilimsel sorgulamasını yaparlarken önerdikleri anlambilimsel (yapısal/göstergebilimsel) çözümleme modelindeki çözümleme aşamalarına koşut olarak atasözlerinin sözdizimsel, söylemsel ve anlatısal boyutlarına yönelik kimi kısa belirlemeler yapmakla yetineceğiz. Bu türden bir yaklaşımda amaç, yapısal anlambilimin verileri kullanılarak kısa biçimler altında konumlandırılan atasözlerinin anlambilimsel çözümlemelerine yöntemsel katkı sağlayacağını düşündüğümüz kimi hareket noktalarını belirleyerek söz konusu verileri kısa bir uygulamayla somutlaştırmak, böylelikle ortak duyuşun ürünü olan atasözlerinin söylemsel işleyişine yönelik kimi ipuçları vermek olacaktır.

Anahtar Kelimeler

anlambilim, paremiyoloji, atasözü, Marie Visetti/Pierre Cadiot, göstergebilim, motif, metafor

Kaynakça

• - Anscombre Jean-Claude, “Proverbes et formes proverbiales: valeur évidentielle et argumentative”, Langue française, no. 102, 1994, s. 95-107.
• - Fontanier, Pierre, Les Figures du discours, Flammarion, 2009. - Gencărău, Oana Aurelia, “la Métaphore dans le discours proverbial”, Studia Universitatis Babes-Bolyai – Philologia, no 2, 2008.
• - Grésillon, Almuth, Maingueneau, Dominique, “Polyphonie, proverbe et détournement: ou Un proverbe peut en cacher un autre”, Langages, no. 73, 1984, s. 112-125. - Lévi-Strauss, Claude, la Pensée Sauvage, Pocket, 1990.
• - Tamba, Irène, “Le sens métaphorique argumentatif des proverbes”, Cahiers de praxématique, no. 35, 2000. - Tamba, Irène, Le Sens figuré, Paris, PUF, 1981.
• - Visetti, Yves-Marie ve Cadiot, Pierre, Motifs et Proverbes, essais de sémantique proverbiale, PUF, 2006.