BATI SARAYLARINDA TÜRK HALISININ KULLANIMI VE ÖNEMİ

Yıl 2021, Cilt: 17 Sayı: 132, 208 - 225, 15.12.2021

Deniz Demirarslan

Öz

Geçmişten geleceğe uzanan ve bir kültür hazinesi olarak görülen el sanatları milletlerin kültürünü simgeleyen ve tanıtan önemli unsurlardır. Halı sanatı, kullanıcısının sosyo-kültürel ve ekonomik statüsünü belirtici bir rolü bulunması açısından her toplumda önemli bir sanat kolu olarak kabul görmüştür. Ayrıca, sanat tarihi açısından Türk halı sanatı nitelik ve niceliğiyle tüm dünyayı etkilemiş ve halı sanatını dünyaya kazandırmıştır. Bu sanat tarihsel süreçte eşsiz sanat değeriyle gelişmiş ve yayılmıştır. İlk halılar çevresine yararlı olacak bir kullanım ürünü sağlarken kendi kültürünü yaratmıştır. Bu kültür, insanların bireysel yaşamında, göçebe gruplar halinde yaşadıkları devirlerde, devlet ve imparatorluklarla egemen oldukları topraklarda yaşamış; mekânlar ve toplumların vazgeçilmez bir parçası olmuştur. 11. yüzyıldan itibaren Anado-lu’da gelişen Türk halı sanatı 16. ve 17. yüzyıllarda altın çağını yaşamış; 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılın başında bir sanayi koluna dönüşmüştür. Batı dünyası tarafından Türk halı sanatının tanınması oldukça uzun bir süreçtir. Avrupa’ya halı ihracatının 11. yüzyıldan itibaren başladığı bilinmektedir. Ancak bu konudaki net bilgiler İstanbul’un fethinden sonraki döneme aittir. Türk halısı ihracatın yanı sıra, devlet adamlarının birbirlerine hediyeleri veya bağışlar şeklinde Batı saraylarına, ayrıca soylular için önemli mekânlara girmiştir. Bu konu hakkındaki bilgiler gezginlerin anlatımları, saray envanterleri, mektuplar ve resim sanatı örnekleri gibi unsurlar yardımıyla elde edilmektedir. Batı saraylarının iç mekânlarında Türk halıları kullanıldıkları dönemin sanat özelliklerine uygun olarak dekorasyonun bir parçası olmuş; zamanla Batı saraylarının kendi halılarının ve döşemelik kumaşlarının üretilmesinde öncülük etmiştir. Bu çalışmada, gelişim süreci ve çeşitleri belirtilmiş olan Türk halısının Batı dünyası tarafından tanınma ve elde ediliş şekliyle Batı saraylarının iç mekânlarında kullanımı çeşitli örnekler üzerinden araştırılmıştır. Batı dünyasının birçok ülkesindeki saraylarda Türk halısının kullanımı bilinmekle beraber; bu çalışmada Rönesans’tan günümüze olan süreçte Türk halısı kullanıldığı bilinen, haklarında yazılı ve görsel kaynaklara ulaşılabilen önemli örnekler tercih edilmiştir. Batı dünyasının Türk halısını tanıma ve kullanma süreci ile Türk halısının Batı mekânlarındaki etkisinin daha iyi anlaşılması açısından kiliseler ve soylulara ait konutlardan da örnekler verilmiştir. Genellikle Holbein, madalyonlu Uşak, Gördes ve Hereke halılarının kullanıldığı Batı saraylarının iç mekânlarındaki etkileşim incelenmiştir. Türk halısının Batı dünyasında tanınırlığının gerçekleşme süreci, Türk halısının Batı saraylarının mekânlarına dekorasyon ve diğer unsurlar açısından katkıları belirlenmiştir. Ayrıca Batı saraylarında Türk halısı kullanımının kültürel etkileşim açısından Türk halı sanatının gelişimine katkıları ortaya konmuş ve çalışmanın hem Türk halı sanatı açısından hem de iç dekorasyon açısından bir kaynak oluşturması amaçlanmıştır. Sonuçta Türk halısının Avrupa ve Amerika kıtasında saraylar başta olmak üzere dekorasyonun bir parçası olduğu, Batıda halı sanatının gelişimini sağladığı ve bu gelişimin Türk halı sanatına çeşitli etkileri bulunduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kültürel Etkileşim, Dekorasyon, düğümlü halı, Batı Anadolu halıları, saray halıları

Kaynakça

• Açıkgöz, Fatma Ünyay. “Osmanlı-Avusturya İlişkilerinden Bir Kesit: Amaç Barış- Araç Hediye (XVII. Yüzyıl)”, Social Sciences Studies Journal, Vol.3/6, s. 894-911, 2017.
• Aktok- Kaşgarlı, Mehlika. “Türk Halıcılığının Evrensel Halıcılığa Katkısı”. Türk Soylu Halklarının Halı, Kilim ve Cicim Sanatı, Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri 1996, Ankara, s. 30-38, 1998.
• Alışık, Eralp. “Prof. Nejat Diyarbekirli’nin Hayatı”. Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü, Ed.: Yaşar Çoruhlu, Nalan Türkmen, Nuri Seçgin, Anıl Yılmaz, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.17-25, 2006.
• Anonim, "The Near East Library and "The Sultan's Gifts"." Bulletin of the Society for the Libraries of New York University 74 , New York: New York University Press, Summer, 1968.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitapevi, 2019.
• Aslanapa, Oktay. “17. Yüzyıl Türk Halı Sanatı”. Erdem Dergisi. Cilt 10 sayı. 28, s.23-26, 1999.
• Aytaç, Ahmet. “Türk Medeniyetinde Dokuma Kültürü ve Yabancı Resim Sanatı Üzerindeki Tarihsel Yeri”. 38. Icanas Kongresi, Ankara: Türk Tarik Kurumu Yayınları, s. 203-220, 2007.
• Batari, Ferenc. “Ottoman Turkish Carpets in Hungary”. Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü. Ed.: Yaşar Çoruhlu, Nalan Türkmen, Nuri Seçgin, Anıl Yılmaz, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 441- 446, 2006.
• Bein, Simon. “Behar Carpets Struggles as Losses Widen”. The Herad, 19 Eylül 2013.
• Brochu, Neil. “High Style and Cleanliness: Oriental Rugs in Toronto Homes 1880 - 1940”. Textile Symposium of American Society Proceedings, Nebraska, s. 304-312, 2006.
• BOA. İ. HR. No: 244/14507-2
• BOA, MF.MKT 1149 68, 29 Safer 1328
• Bozkurt, Nebi. “Halı”. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 15, s.251-262, 1997.
• Cox, Samuel Sullivan. Bir Amerikan Diplomatının İstanbul Anıları 1885-1887. Çev.: Gül Çağalı Güven, Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları. 2. Baskı, s. 39-41, 2013.
• Deniz, Bekir. “Anadolu Türk Halı Sanatının Kaynakları”. Sanat Tarihi Dergisi. Sayı XIV-1, s: 79-103, 2005.
• Demirarslan, Deniz. Tasarım Tarihi Tarih Öncesi Dönem ve Antik Çağ Uygarlıklarında Mekân ve Mobilya Tasarımı. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Diyarbekirli, Nejat. “New Light on the Pazyryk Carpet”. Halı Dergisi. Vol. 1, No.3, s: 216-221, 1978.
• Dölen, Emre. Tekstil Tarihi: Dünyada ve Türkiye'de Tekstil Teknolojisinin ve Sanayiinin Tarihsel Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, 1992.
• Duranti, Marco. The Conservative Human Rights Revolution. Oxford University Press, 2017.
• Ergüney, Yeşim Duygu, Pilehvarian, Nuran Kara. “Ondokuzuncu Yüzyıl Dünya Fuarlarında Osmanlı Temsiliyeti”. Megaron, Cilt 10, sayı 2, s. 224-240, 2015.
• Gökmen, Ertan. Osmanlı Dönemi Gördes Halıcılığı. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Yayınları, 2014. Grousset, René. L’empire des Steppes. Paris: Livre rare Book, 1969.
• Hock, Beata, Allas, Anu. Globalizing East European Art Histories. New York: Routledge, 2018.
• Ionescu, Stephan., “Transilvanian Tale”. Halı Dergisi, Sayı 137, s. 52-57, 2004.
• İbn Batuta. İbn Batuta Seyahatnamesi’nden Seçmeler. Haz.: İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul, 1977.
• Kalender, Erol. “Türk Halı Sanatı Tarihinde Savonnerie ve Aubusson Halılarının Yeri”. Arış Dergisi. Aralık, Sayı:3, s. 48-53, 1997.
• Mills, John. “Henry VIII and The Oriental Carpet”. Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü, Ed.: Yaşar Çoruhlu, Nalan Türkmen, Nuri Seçgin, Anıl Yılmaz, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.447-452, 2006.
• Müderrisoğlu, Ayşen, “Ottoman Gifts in the 18th Century, Through the East- West Perspektive”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. Cilt:7, Sayı:4, Vol.7, s. 269-276, 2014.
• Ölçer, Nazan. “Halılar, İnsanlar ve Koleksiyonlar”. P Sanat, Kültür, Antika Dergisi, 1996, Güz, s. 40-49.
• Özkavruk, Elvan, Ömür, Vildan. “Fransız Halıcığının Doğuşunda Türk Halılarının Etkisi Ve Savonnerie Halıları”. Sanat Dergisi. Sayı 11, s. 21-27, 2007.
• Rosamond, E. Mack. Doğu Malı Batı Sanatı. Çeviren:Ali Özdemir İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
• Slota, Beata Biedon’ska. “Collection of Turkish Carpets in The National Museum in Krakow”. Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü, Ed.: Yaşar Çoruhlu, Nalan Türkmen, Nuri Seçgin, Anıl Yılmaz, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 453- 455, 2006.
• Suriano, Maria. “Costabili Sarayı Fresklerindeki Anadolu Halıları”, P Sanat, Kültür, Antika Dergisi. 1996, Güz, s.50-63.
• Yazıcıoğlu, Y., H. S. Şanlı, 2007. “Anadolu’da 13-15. Yüzyıllarda Yapılan Mimari Eserlerin Süslemelerinde Kullanılan Motifler, El Dokusu Halı ve Kilimlerde Kullanılan Motiflerin Görsel, Anlamsal ve Yapısal Olarak Değerlendirilmeleri”. 38. Icanas Kongresi Ankara, s.1421-1434, 2007.
• Yeşildal, Ünsal Yılmaz. “Küpe Motifinin Kültür Değişimi Kuramları Bağlamındaki Yolculuğu”. Milli Folklor. Sayı: 124, s. 189-201, 2019.
• Yetkin, Şerare. Türk Halı Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1991.
• Yılmaz, Bülent. “Pazırıktan Günümüze Türk Halı Sanatı”. Oğuz Türkmen Araştırmaları Dergisi. Aralık, s.98-106, 2017.
• Yurdakul, Ali, 2000. “Türk Dönemleri Geleneksel El Sanatlarında Motifler ve Halıcılığımızın Tarihsel Gelişimi”, Türk Dünyası Kültür ve Sanat sempozyumu, Bildiriler Kitabı, Isparta: SDÜ Üniversitesi Yayınları.