Anthropological Analysis on a Turkish Cypriot Myth: Ox the Yellow

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 135, 18 - 32, 01.11.2022

Ejdan Sadrazam

Öz

We encounter mysterious manifestations of the supernatural in all societies, whether “primitive” or contemporary. Perceptions of the supernatural have evolved throughout human history and turned into strict rules. Anthropology enables us to see the supernatural perceptions and practices that are transmitted from generation to generation through imitation or advice, not from a limited belief window, but from a broad perspective in the processes of change, transformation and development of human societies. Some situations that can be seen more clearly in "primitive" societies due to their simpler lives become obscure in today's multi-layered world of beliefs, which is the result of historical accumulation. The supernatural practices of the Turkish Cypriots were investigated retrospectively in the text of Ox the Yellow Myth. The myth is compiled from Hıfsiye Alkan (1918-2018). She was born in Karye-i Bladanisa, a Turkish village in Cyprus. She did not go to school, and learned to read and write by herself. It is worth examining as an example of Turkish escha-tology myths that attempt to explain the afterlife. The beliefs about the supernatural that the Turkish Cypriots had in different ages in Ox the Yellow Myth, which has an eclectic structure with the deconstruction method that based on investigating the unexpected relationships between different parts of a text, were analyzed. It provided important information about how social intelligence designed the supernatural, its symbolic repre-sentations, the reflections of different beliefs in daily life, and finally the layered order created by different religious approaches. As a special type of anthropological syncretism, which expresses the fusion and harmony of beliefs or rituals that seem alien to each other, the concept of religious fluidity has been used to make sense of the situation in which a certain society contains belief elements belonging to different ages at a given moment. Ox the Yellow Myth is a simple example of eschatology myths. It tells us what will happen to peo-ple after this world and what will be the end of the world. It has shown that naturalism, vitalism, ancestor cult and shamanistic elements, which were included in the beliefs of the Turks before they embraced Islam. The beliefs were blended with Islam and carried to the present day. Within the scope of the research, the mythical narrative, on the one hand, allows us to obtain imaginary clues about the important stages of the Turkish Cypriots in the evolution of religious culture, on the other hand, the sacred symbols and images do not disappear immediately despite the religious changes. It has also shown us that it is transferred in accordance with social needs. This situation points precisely to the concept of religious fluidity.

Anahtar Kelimeler

Ox the Yellow Myth, Turkish Cypriots’ religion, eschatology, religious fluidity, shamanism.

Bir Kıbrıs Türk Miti Üzerine Antropolojik Çözümleme: Sarı Öküz

Öz

İster “ilkel” ister çağdaş olsun, tüm toplumlarda doğaüstünün gizemli oluşumlarıyla karşılaşılmaktadır. Doğaüstüne ilişkin algılar insanlık tarihi boyunca evrim geçirerek, katı kuralları olan düzenlere dönüşmüşler-dir. Antropoloji, kuşaktan kuşağa taklit veya tavsiye yoluyla aktarılan doğaüstü algı ve pratikleri, sınırlı bir inanç penceresinden değil, insan toplumlarının değişim, dönüşüm ve gelişme süreçleri içerisinde, geniş bir perspektiften görmemizi sağlar. Daha sade yaşamlarından dolayı “ilkel” toplumlarda daha net görülebilen bazı durumlar, tarihsel birikimin sonucu oluşan günümüzün çok katmanlı inançlar dünyasında belirsizleşmektedir. Sarı Öküz Miti ile retroperspektifsel olarak Kıbrıs Türkleri’nin doğaüstü pratikleri araştırılmıştır. Sarı Öküz Miti, Kıbrıs’ta bir Türk köyü olan Karye-i Bladanisa doğumlu, okula gitmemiş, okuma ve yazmayı kendi kendine öğrenen, Hıfsiye Alkan’dan (1918-2018) derlenmiştir. Yaşam ötesini açıklamaya çalışan Türk eskatoloji mitlerine örnek olarak incelemeye değerdir. Bir metnin farklı parçaları arasındaki beklenmedik ilişkileri araştırma üzerine temellenen yapısöküm yöntemiyle eklektik bir yapıya sahip olan Sarı Öküz Miti içerisinde, Kıbrıs Türkleri’nin farklı çağlarda sahip olduğu doğaüstüne ilişkin inançlar çözümlenmiştir. Sosyal zekânın doğaüstünü nasıl tasarladığı, onun sembolik temsil biçimleri, farklı inançların günlük yaşamdaki yansımaları ve son olarak farklı dini yaklaşımların bir arada oluşturdukları katmanlı düzen hakkında önemli bilgiler sağlamıştır. Birbirine yabancı görünen inanç veya ritüellerin kaynaşmasını, uyumunu ifade eden antropolojik senkretizmin özel bir türü olarak; bir toplumun verili bir anında, farklı çağlarına ait inanç ögelerini barındırması durumunu anlamlandırmak için dini akışkanlık kavramından yararlanılmıştır. Bu dünyadan sonra insanın başına neler geleceği ve dünyanın sonunun ne olacağını aktaran eskatoloji mitlerine yalın bir örnek oluşturan Sarı Öküz Miti, Türklerin henüz İslamiyeti benimsemeden önceki inançları içerisinde yer alan doğacılık, canlıcılık, atalar kültü, şamanistik ögelerle İslam’ı harmanlanarak günümüze taşımıştır. Araştırma-nın sınırları kapsamında mitsel anlatı, bir yandan Kıbrıs Türkleri’nin din kültürünün evrimi içerisindeki önemli durakları hakkında ipuçlarını elde etmemizi sağlarken, bir yandan da kutsal simge ve imgelerin, din değişimlerine rağmen hemen kaybolmadığını; toplumsal gereksinimlere uygun bir şekilde aktarıldığını bizlere göstermiştir. Bu durum tam da dinî akışkanlık kavramına karşılık gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sarı Öküz Miti, Kıbrıs Türkleri’nin dini, eskatoloji mitleri, dinî akışkanlık, şamanizm.

Kaynakça

• Alighieri, Dante. İlahi Komedya. Çeviren: Rekin Teksoy, İstanbul: Oğlak Yayınlar, 1998 Arslan, Mustafa ve Köktürk, Milay. “Boğaç Han Hikayesinde Davranış Analizi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi (1997): 247-255. Aydın, Mehmet. Türklerin Felsefe Kültürüne Katkıları. Ankara: Ankara Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1997.
• Bağışkan, Tuncer. Kıbrıs Türk Halkbilminde Ölüm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Balcı, Fatih. Türk Kültüründe Boğa Öküz. İstanbul: Hiperyayın Yayınları, 2019.
• Beratlı, Nazım. Kıbrıslı Türkler’in Kökenleri ve Kıbrıs’ta Bektaşilik. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2008.
• Campbell, Joseph. Yaratıcı Mitoloji Tanrının Maskeleri. Çeviren: Kudret Emiroğlu, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2003.
• Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. Çeviren: Sema Rifat, İstanbul: Simavi Yayınaları, 1993.
• Gürkan, Haşmet M. Kıbrıs Tarihinden Sayfalar. Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları, 2006.
• Levi-Strauss, Claude. Mit ve Anlam. Çeviren: G.Y. Demir, İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.
• Seyidoğlu, Bilge. Erzurum Efsaneleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1985.
• Stauffer, Richard. Reform. Çeviren: Cem Muhtaroğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Yonga, Candaş. Kuzey Kıbrıs’ın Somut Olmayan Kültürel Mirası. Lefkoşa: Okman Yayınları, 2019.
• Yurdaydın, Hüseyin Gazi. İslâm Tarihi Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.