Türk Semiyosferinde Bir Mücadele Örneği: Ali Cengiz Oyunu

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 137, 61 - 73, 04.04.2023

Mehmet Surur Çelepi

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1074281

Cited By: 2

Öz

Yuri Lotman tarafından kuramsallaştırılan ve kültür bilimlerinde yeni bir kavram olan semiyosfer, bireyleri kuşatan, bir metin olan yaşamlarını bağdaştıran, varoluş süreçlerini anlamlandıran sembol ve simgelerin birlikteliğiyle inşa edilen bir anlam alanının karşılığıdır. Dünyayı saran ve canlıların yaşamını sağlayan biyosfer tabakasına telmihen kullanılan semiyosfer, insanları çepeçevre saran bir anlam alanıdır. Kültürel anlam alanı olarak da kabul edilen semiyosfer, belirli özelliklere ve işlevlere sahip en küçük göstergelerin bir araya gelerek oluşturduğu bir yapıdır. Bu yapının yapısal paradigması en küçük nesnede de belirgindir. İnsan, her şeye nüfuz eden, sosyal yaşamı mümkün kılan, içinde kodlar ve semboller gibi pek çok unsur barındıran semiyosferin kendisine sunduğu göstergeler sayesinde dünyayı anlamlandırır. Bireyin zihin küresi olan ve evrenin metinsel anlamının ilişkilendirildiği semiyosferin inşa süreci ve sürekliliği bellek ile sağlanır. Bireysel, toplumsal ve kültürel belleğe ait kodlamalar ile sağlanan hatırlama, insanları çepeçevre saran metinsel bağdaşıklığı sağlayan semiyosferin ürünüdür. Yuri Lotman’a göre belleğin ürünü olan gelenek her zaman metin olarak belirginleştiği için semiyosfer metin odaklıdır. Edebî metinler, semiyosferin inşasındaki göstergeleri barındırarak belleği inşa etme ve aktarma işlevini yerine getiren metinlerdir. Masallar da belleğin tarihsel sürekliliğine destek olarak semiyosferde alan yaratırlar. Yaratılan bu alan, masalın kültürel belleğe ilişkin zihin kodlamaları ve simgeleştirebilme özellikleriyle ilgilidir. Masallardaki ortak hafızanın, sürekliliğin ve simgeleştirme kabiliyetinin üçü de masalların kültürel bellekteki kodlamalarını üstlenen ve masalın en küçük birimi olan motiflerle sağlanır. Bu motiflerden biri olan kahramanın şekil değiştirme yetisini ve aklını kullanarak galip geldiği “şekil değiştirerek mücadele motifi”, Türk semiyosferindeki mitik bilinçte, mistik anlayışlarda ve edebî metinlerde sembol olarak belirginleşir. Şekil değiştirmenin bir motife dönüşebilmesi ve buradan da semiyosferin inşasına katkıda bulunabilmesi için hatırlanması, tarihsel süreklilikle tekrarlanması, ortak deneyimle birbirinden farklı alanlarda belirginleşmesi gerekir. Bu belirginleşmeyle yaratılan metinlerden olan Ali Cengiz Oyunu adlı masal, Türk semiyosferinin yarattığı anlam alanıyla var olan en güzel örneklerdendir. Masalda, padişahın kızıyla evlenmek isteyen Keloğlan’ın, hüner olarak kabul edilen Ali Cengiz Oyunu’nu Köse’den öğrenmesi anlatılır. Bu hüner şekil değiştirebil-medir. Keloğlan bu hüneri akılla birleştirerek, rakiplerinin tümünü yener ve padişahın kızı ile evlenir. Ali Cengiz Oyunu, Türklerin semiyosferinde iki anlam alanına sahiptir. İlk anlam alanı, masaldaki mitik-mistik-dinî bir güç olarak belirginleşen şekil değiştirmenin, akılla birleşerek rakibi alt etmek üzere kullanılmasıdır. İkinci anlam alanı, Cengiz Han ve onun soyu olan Kırım Hanlığı ile ilgilidir. Türk mitolojisinde, mistik hareketlerinde, anlatı türlerinde, nazım ürünlerinde ve semiyosfere ait birçok alanda var olan şekil değiştirmeye ait zihin kodlamaları, tarihi süreçte Cengiz Han’ın savaştaki taktik kılık değiştirme hileleri ve Kırım Hanlığı'nın savaşlarda Osmanlı’yı yalnız bırakması üzerine kurnazlık ve hileyle düzenlenmiş oyun anlamındaki “Ali Cengiz Oyunu” kalıp ifadesini yaratmıştır.

Anahtar Kelimeler

Semiyosfer, Şekil Değiştirme, Mücadele, Ali Cengiz

An Example of Struggle in the Turkish Semiosphere: Ali Cengiz Game

Öz

Semiosphere, which is theorized by Yuri Lotman and is a new concept in cultural sciences, is the counter-part of a field of meaning constructed with the unity of symbols and symbols that surround individuals, reconcile their lives as a text, and give meaning to their existence processes. Reffering to the layer of the biosphere that surrounds the world and provides the life of living things, the semiosphere is also an area of meaning that surrounds people all over the world. The semiosphere, which is also accepted as a field of cultural meaning, is a structure formed by the smallest signs with certain characteristics and functions. The structural paradigm of this structure is evident even in the smallest object. Human makes sense of the world thanks to the signs presented to him by the semiosphere, which permeates everything, makes social life possible, and contains many elements such as codes and symbols. The construction process and continuity of the semiosphere, which is the mental sphere of the individual and to which the textual meaning of the universe is associated, is provided by memory. Remembrance, which is provided by the coding of individual, social and cultural memory, is the product of the semiosphere that provides the textual coherence that surrounds people. According to Yuri Lotman, the semiosphere is text-oriented, as tradition, which is the product of memory, is always evident as a text. Literary texts perform the function of constructing and transferring memory by accommodating semes in the construction of the semiosphere. Tales also create space in the semiosphere as a support for the historical continuity of memory. This created area is related to the mental coding and symbolization properties of tales related to cultural memory. All three of the common memory, continuity and symbolization ability in fairy tales are provided by motifs, which are the smallest unit of the tale and undertake the encoding of the tales in the cultural memory. One of these motifs, the "struggle motif by metamorphose", in which the hero prevails by using her ability to metamoprhose and her mind, becomes evident as a symbol in the mythical consciousness, mystical understandings and literary texts in the Turkish semiosphere. In order for the metamorphose to turn into a motif and from here contribute to the construction of the semiosphere, it must be remembered, repeated with historical continuity, become evident in different areas with common experience. Ali Cengiz Game can be shown as one of the most beautiful examples of the meaning area created by the Turkish semiosphere. In the tale, it is told that Keloglan, who wanted to marry the sultan's daughter, learned the Ali Cengiz Game, which is considered a trick, from Kose. This trick is the ability to metamorphose. Keloğlan combines this skill with reason, defeats all his rivals and marries the sultan’s daughter. Ali Cengiz Game has two meanings in the semiosphere of the Turks. The first area of meaning is the use of metamorphose, which becomes evident as a mythical-mystical-religious power in the tale, to defeat the opponent by combining with the mind. The second area of meaning is related to Genghis Khan and her descendant, the Crimean Khanate. Ali Cengiz, which means a game arranged with cunning and deceit, the mind coding of metamorphose existing in Turkish mythology, mystical movements, narrative genres, verse products and many areas of the semiosphere, the tactical disguise tricks of Genghis Khan in the war and the Crimean Khanate's leaving the Ottomans alone in the wars.

Anahtar Kelimeler

Semiosphere, Metamorphose, Struggle, Ali Cengiz

Kaynakça

• Alangu, Tahir. Keloğlan Masalları. İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1967
• Alptekin, Ali Berat. Kazak Masallarından Seçmeler. Ankara: Akçag Yayınları, 2003.
• Arslan, Mustafa. Başkurt Türklerinin Tarihî Destanı İdigey ile Moradım. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017.
• Aslan, Namık. “Şekil Değiştirme Motifinin Anlatılarımızdaki Bazı Yansımaları Üzerine”. Millî Folklor 64, (2004): ss37-43.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru. Ankara: Bilgesu Yayınevi, 2016.
• Connerton, Paul. Toplumlar Nasıl Anımsar. Çev. Alâeddin Şenel. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Çelepi, Mehmet Surur. “Türk Mistisizm Geleneğinde Yunus Emrenin Sırra Ermesi”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi 17/38 (2016): 96-116.
• Çelepi, Mehmet Surur.”Türk Tasavvufunda Hayvan Ruhu ve Koruyucu Pirler Sembolizmi”. IV. Uluslararası Alevilik Ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. (2018): 261-285.
• Divanü Lȗgat-İt-Türk Tercümesi C1. Çev. Besim Atalay, Ankara: TDK Yayınları, 1985.
• Duran, Hamiye. Velâyetnâme. Ankara:Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Dursun, Aysun. Keloğlan Masallarının Tespiti ve Tasnifi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Üniversitesi, 2008.
• Ergun, Metin ve Mehmet Aça. Tıva Kahramanlık Destanları 1. Ankara: Akçağ Yayınevi, 2004.
• Göde, Halil Altay. Yalvaç Masalları. Fakülte Kitabevi, 2010.
• Gölpınarlı, Abdülbâki ve Pertev Naili Boratav. Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınları, 2010.
• Harmancı, Meriç. “Ali Cengiz Hikâyesi İzdüşümünde Kahramanın Görünmez Gücü: Metamorfoz”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 32 (2015): 209-228.
• Karadavut, Zekeriya. Kırgız Masalları. Konya: Kömen Yayınları, 2006
• Kaya, Doğan . Âşık Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• Kunos, Ignacz . Türk Masalları. İstnabul: Engin Yayıncılık, 1991.
• Lotman, Yuri. Düşünen Dünyaların İçinde İnsan-Metin-Semiyosfer-Tarih. Çev. Sabri Gürses. Anka-ra: Bilgesu Yayınları, 2012.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî Ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim, 2017.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Sakaoğlu, Saim. Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Sarıyüce, Hasan Lâtif. Anadolu Masalları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1993.
• Semenenko, Aleksei. “Homo Polyglottus: Semiosphere as a Model of Human Cognition”. Sign Sys-tems Studies 44 (2016): 494–510.
• Sever, Mustafa. Erciyes Yöresi Masallarında Tipler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 1995.
• Tezel, Naki. Türk Masalları 2. Ankara: Millî Eğitim Basımevi, 1971.
• Türkan, Kadriye. “Türk Masallarında Kahramanın ve Şamanın Don Değiştirmesi Arasındaki Benzer-likler”. Türkbilig 15 (2008): 136-154.
• Velidedeoğlu, Orhan. “Alicengiz Oyunu”. Türk Dili. (2016): 103-105.
• Yurdatap, Selami Münir. Keloğlanın En Güzel ve En Meraklı Masalları. Ankara: Şenay Matbaası, 1968.