Korkut’un Destansı Mirasının İncelenmesinde Yeni Meseleler: Sahtecilik ve Sahte Değiştirmeler

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 138, 154 - 165, 30.06.2023

Tynysbek Konyratbay , Jılbek Kerimbek , Assiya Darkembayeva , Nartay Bekmoldinov , Maira Sultanova

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1072507

Öz

Korkut ismi, uzun zamandır bilim dünyasının ilgisini çekmektedir. Eski Oğuz boylarıyla ilgili Türkçe konuşan birçok halkın folklorunda, Oğuz kahramanlarının kahramanlıklarını anlatan Korkut hakkında efsaneler mevcuttur. Efsanevi Korkut’un müzikal ve destansı mirası, 19. yüzyılın ortalarından itibaren incelenmektedir. Rusya, Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan’daki bilim insanları, Oğuz döneminin ana destansı yapıtı olan “Dedem Korkut’un Kitabı” ile ilgili sorunları vurgulayan çok sayıda çalışma kaleme almıştır. Efsanevi Korkut adıyla ilişkilendirilen edebî eserler, dünya çapında ün kazanmıştır. Oğuzca yazılmış olan “Kitâb-ı Dede Korkut Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân” (Dresden) ve (Vatikan)’ın günü-müze ulaşan her iki versiyonu da bilimsel düşüncenin odak noktası olmaktadır. Destandaki bazı bilgilerin ve isimlerin fazlalığı, halk bilimcilerin giderek daha fazla ilgisini çekmektedir. 20. yüzyılın başlarındaki Kazak folklorunda Sovyet ideolojisi, Korkut’un destansı mirasının gelişimine yasak getirmiştir. Ayrıca 20. yüzyılın ortalarına doğru Oğuz kahramanlık destanı feodal dönemin bir eseri olarak değerlendirilmiştir. Bu nedenle Oğuz kökenli bazı halklar, bu yapıtı şiddetle reddetmiştir. Korkut, Oğuz boyunun temsilcisidir. Bununla birlikte, adı Kazak folklorunda uzun süredir yer almaktadır. 1917 Devrimi’nden önce bile, ünlü etnograflar tarafından Korkut’un mezar taşıyla ilgili çeşitli efsaneler kaydedilmiştir. Kazak bilim insanları, 70’lerin başında Korkut ile ilgili folklor materyallerini incelemeye başlamıştır. Bu konu ilk olarak V. V. Bartold tarafından Dedem Korkut’un Kitabı’nı Kazakçaya çeviren Profesör Avelbek Konratbayev tarafından dile getirilmiştir. Son yıllarda, özellikle bağımsızlığın benimsenmesinden sonra halk bilimciler, müzikologlar ve icracı müzisyenler bu soruna odaklanmıştır. Efsanevi Korkut’un yeni bulunan mirası-yaylı çalgı için müzik besteleri – kılkopuz hakkında tartışmalar başlanmıştır. Güvenilir kaynaklara başvurmayan ve Korkut’a atfedilen yeni keşfedilen müzik bestelerinin kökenini tartışmayan yazarlar, oldukça ayrıntılı araştırmalarını makale ve hatta kitap olarak yayımlamışlardır. Uluslararası yayınlardaki eleştirel materyallere rağmen, Dede Korkut üzerine bilimsel temele dayanmayan bilgiler veren araştırmacılar çoğalmaktadır. Korkut mirasına ilişkin sorular, kökeni ayrım gözetmeyen her türden uzun masallarla doludur. Bu çalışmada, son yıllarda yerli ve yabancı basının sayfalarında yayımlanan çok sayıda çalışmanın bilimsel analizinin yapılması amaçlanmıştır. Korkut adıyla ilgili efsanelerin sayısını çoğaltmakla ilgilenen bazı yeni yazarların bireysel eserleri özel bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu bağlamda makale, Kazak Korkut efsanesinin klasik versiyonu 19. yüzyılın ikinci yarısında V. Velyaminov-Zernov tarafından yayımlandığı vurgulamaktadır. Metnin varlığına rağmen, bu efsane bazı yazarlar tarafından serbestçe yorumlanmıştır. Bir zamanlar A. Zhubanov tarafından orijinal kaynağa atıfta bulunulmadan yayımlanan başka bir efsane de detaylı çalışma gerektirmektedir. Bu çalışma, Korkut’un musiki ve destan mirasına ilişkin bilimsel problemlere dayanmaktadır. Korkut’un müzik mirasına ve bunlarla bağlantılı efsanelere hâkim olmanın aşamalarını vurgulamaktadır. Analitik, karşılaştırmalı analize ve birincil kaynaklara odaklanılmaktadır. Temayı geliştirme sürecinde Korkut’un müzik mirasının gelişiminin başlangıcından bu yana meydana gelen bütün değişimler tespit edilmiştir. Müzikal yaratımlarıyla bağlantılı olarak ortaya çıktığı iddia edilen efsaneler de incelenmiştir. Hermeneutik analiz sayesinde Korkut’a atfedilen müzik ezgileri de gözden kaçmaktadır. Daha önce bilinme-yen birincil kaynakların güvenilirliğine özellikle dikkat çekilmektedir. Aynı zamanda bu ezgilerin sanatsal özellikleri ve bilimsel önemi de analiz edilmektedir. Ancak son yıllarda yabancı bilimsel yayınların sayfala-rında Korkut’un müzik mirası hakkında çeşitli makaleler yayımlanmıştır. Kazak folklorunda korunduğu iddia edilen Kazak folklorunun ufkunda daha önce bilinmeyen efsaneler ortaya çıkmıştır. “Korkut” adının hayranları, bu olgunlaşmamış entrikaları efsanevi Korkut adıyla ilişkilendirmeye çalışmaktadır. Ayrıca bazı araştırmacılar, Korkut’un sadece Türk dünyasının değil, dünya biliminin de bildiği müzik mirasından bahsetmeye başlamıştır. Araştırmacılar tarafınan 20. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış, “sarın” ve “sarnau” müzikallerinin kaydedildiği Nişan Şamenulu’nun dinî ve tasavvufi ezgilerine birincil kaynak olarak başvurmaya başlanmıştır. Bu kapsamlı ifadeler, günümüze ulaşmayan kopuz üzerindeki asırlık icra geleneği dikkate alınmadan ifade edildiğinden, makale Şamenulı Nişan’ın müzikal ve dinî ezgilerinin kökenini belirlemeye çalışmaktadır. Orta Çağ dönemine ait Korkut’un daha önce bilinmeyen müzik mirası tüm dünyaya tanıtılmıştır. Üstelik efsanevi Korkut ile hiçbir ilgisi olmayan bu ezgiler, Orta Çağ antikitesinin somut olmayan kültürel mirasının bir örneği olarak UNESCO listesine dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Korkut, Nişan, Kopuz, Sarın, Küy, destan ve efsane, sahtecilik

New Questions in the Examination of Korkut's Epic Heritage: Forgery and Fake Replacements

Öz

Korkut ismi, uzun zamandır bilim dünyasının ilgisini çekmektedir. Eski Oğuz boylarıyla ilgili Türkçe konuşan birçok halkın folklorunda, Oğuz kahramanlarının kahramanlıklarını anlatan Korkut hakkında efsaneler mevcuttur. Efsanevi Korkut’un müzikal ve destansı mirası, 19. yüzyılın ortalarından itibaren incelenmektedir. Rusya, Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan’daki bilim insanları, Oğuz döneminin ana destansı yapıtı olan “Dedem Korkut’un Kitabı” ile ilgili sorunları vurgulayan çok sayıda çalışma kaleme almıştır. Efsanevi Korkut adıyla ilişkilendirilen edebî eserler, dünya çapında ün kazanmıştır. Oğuzca yazılmış olan “Kitâb-ı Dede Korkut Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân” (Dresden) ve (Vatikan)’ın günü-müze ulaşan her iki versiyonu da bilimsel düşüncenin odak noktası olmaktadır. Destandaki bazı bilgilerin ve isimlerin fazlalığı, halk bilimcilerin giderek daha fazla ilgisini çekmektedir. 20. yüzyılın başlarındaki Kazak folklorunda Sovyet ideolojisi, Korkut’un destansı mirasının gelişimine yasak getirmiştir. Ayrıca 20. yüzyılın ortalarına doğru Oğuz kahramanlık destanı feodal dönemin bir eseri olarak değerlendirilmiştir. Bu nedenle Oğuz kökenli bazı halklar, bu yapıtı şiddetle reddetmiştir. Korkut, Oğuz boyunun temsilcisidir. Bununla birlikte, adı Kazak folklorunda uzun süredir yer almaktadır. 1917 Devrimi’nden önce bile, ünlü etnograflar tarafından Korkut’un mezar taşıyla ilgili çeşitli efsaneler kaydedilmiştir. Kazak bilim insanları, 70’lerin başında Korkut ile ilgili folklor materyallerini incelemeye başlamıştır. Bu konu ilk olarak V. V. Bartold tarafından Dedem Korkut’un Kitabı’nı Kazakçaya çeviren Profesör Avelbek Konratbayev tarafından dile getirilmiştir. Son yıllarda, özellikle bağımsızlığın benimsenmesinden sonra halk bilimciler, müzikologlar ve icracı müzisyenler bu soruna odaklanmıştır. Efsanevi Korkut’un yeni bulunan mirası-yaylı çalgı için müzik besteleri – kılkopuz hakkında tartışmalar başlanmıştır. Güvenilir kaynaklara başvurmayan ve Korkut’a atfedilen yeni keşfedilen müzik bestelerinin kökenini tartışmayan yazarlar, oldukça ayrıntılı araştırmalarını makale ve hatta kitap olarak yayımlamışlardır. Uluslararası yayınlardaki eleştirel materyallere rağmen, Dede Korkut üzerine bilimsel temele dayanmayan bilgiler veren araştırmacılar çoğalmaktadır. Korkut mirasına ilişkin sorular, kökeni ayrım gözetmeyen her türden uzun masallarla doludur. Bu çalışmada, son yıllarda yerli ve yabancı basının sayfalarında yayımlanan çok sayıda çalışmanın bilimsel analizinin yapılması amaçlanmıştır. Korkut adıyla ilgili efsanelerin sayısını çoğaltmakla ilgilenen bazı yeni yazarların bireysel eserleri özel bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu bağlamda makale, Kazak Korkut efsanesinin klasik versiyonu 19. yüzyılın ikinci yarısında V. Velyaminov-Zernov tarafından yayımlandığı vurgulamaktadır. Metnin varlığına rağmen, bu efsane bazı yazarlar tarafından serbestçe yorumlanmıştır. Bir zamanlar A. Zhubanov tarafından orijinal kaynağa atıfta bulunulmadan yayımlanan başka bir efsane de detaylı çalışma gerektirmektedir. Bu çalışma, Korkut’un musiki ve destan mirasına ilişkin bilimsel problemlere dayanmaktadır. Korkut’un müzik mirasına ve bunlarla bağlantılı efsanelere hâkim olmanın aşamalarını vurgulamaktadır. Analitik, karşılaştırmalı analize ve birincil kaynaklara odaklanılmaktadır. Temayı geliştirme sürecinde Korkut’un müzik mirasının gelişiminin başlangıcından bu yana meydana gelen bütün değişimler tespit edilmiştir. Müzikal yaratımlarıyla bağlantılı olarak ortaya çıktığı iddia edilen efsaneler de incelenmiştir. Hermeneutik analiz sayesinde Korkut’a atfedilen müzik ezgileri de gözden kaçmaktadır. Daha önce bilinme-yen birincil kaynakların güvenilirliğine özellikle dikkat çekilmektedir. Aynı zamanda bu ezgilerin sanatsal özellikleri ve bilimsel önemi de analiz edilmektedir. Ancak son yıllarda yabancı bilimsel yayınların sayfala-rında Korkut’un müzik mirası hakkında çeşitli makaleler yayımlanmıştır. Kazak folklorunda korunduğu iddia edilen Kazak folklorunun ufkunda daha önce bilinmeyen efsaneler ortaya çıkmıştır. “Korkut” adının hayranları, bu olgunlaşmamış entrikaları efsanevi Korkut adıyla ilişkilendirmeye çalışmaktadır. Ayrıca bazı araştırmacılar, Korkut’un sadece Türk dünyasının değil, dünya biliminin de bildiği müzik mirasından bahsetmeye başlamıştır. Araştırmacılar tarafınan 20. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış, “sarın” ve “sarnau” müzikallerinin kaydedildiği Nişan Şamenulu’nun dinî ve tasavvufi ezgilerine birincil kaynak olarak başvurmaya başlanmıştır. Bu kapsamlı ifadeler, günümüze ulaşmayan kopuz üzerindeki asırlık icra geleneği dikkate alınmadan ifade edildiğinden, makale Şamenulı Nişan’ın müzikal ve dinî ezgilerinin kökenini belirlemeye çalışmaktadır. Orta Çağ dönemine ait Korkut’un daha önce bilinmeyen müzik mirası tüm dünyaya tanıtılmıştır. Üstelik efsanevi Korkut ile hiçbir ilgisi olmayan bu ezgiler, Orta Çağ antikitesinin somut olmayan kültürel mirasının bir örneği olarak UNESCO listesine dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Korkut, Nishan, kobyz, saryn, kui, epic and legend, forgery

Kaynakça

• KAYNAKÇA Referans1 Konıratbayev, A. (1986). Kiniga Moyego Deda Korkuta. (Çeviren “Перевод” А. Коныратбаева). - Алматы: Жазушы. 1986.
• Referans2 Joldasbekova, M. ve Şadiyevoy, G. (2019). Kiniga Moego Deda Korkuta. Astana: Tsentr Korkutovedeniya Pri Kazahskom Natsionalnom Universitete İskusstv.
• Referans3 Abikenov, Zh.O. (2021). “Korkyt Ata and Shamanic Values”, Vestnik Kazahskogo Natsiyonalnogo Üniversiteta İm. Al Farabi. S. 75, s. 52-60.
• Referans4 Aytmuhambet, J. A. (2016). “Korkut Ata v Kazahskom Folklore i literatüre” Evraziyskiy Soyuz Uçenıh (ЕСУ)., S. 26, s. 59-63.
• Referans5 Anikeva, T. A. (2015). “Kitab-i Dedem Korkut, Kak Pamyatnik Knijnogo Eposa”. Eurasian Studies. Steps, Vol.1, s.113-130.
• Referans6 Nabiyeva, U. A. (2014). “Kitab-i Dede Gorgud, Drevnih Pamyatnik Ozanskogo”, Vestnik Vyatskogo Gosudarstvennogo Gumanitarnogo Universiteta. s.127-132.
• Referans7 Michael, E. Meeker. (2009). “The Dede Korkut Ethic”, International Journal of Middle East Studies, Volume 24, İssue 3, Published online by Cambridge University Press: s. 395-417.
• Referans8 Alimbekov, R. ve Kazakbaev A. (2019). “One Historical Truth in The Korkyt Legend”, Opción, Año 35, S. 90/2, s.161-171.
• Referans9 Türkistan Mejdnunarodnaya Ansiklopediya. (2000). Almatı: Kazahskaya Ansiklopediya, s. 656.
• Referans10 Kazahstan. Natsionalnaya Ansiklopediya. (2004). Almatı: Kazahskaya Ansiklopediya. C. 6, s. 696.
• Referans11 Kultura Kazahstana, Ansiklopediçeskiy Spravoçnik. (2010). Almatı: Aruna, s. 656.
• Referans12 Literatura Kazashtana, Ansiklopediçeskiy Spravoçnik. (2010). Almatı: Aruna, s. 528.
• Referans13 “Pamyatnik s Arabsko-Tatatskoy Nadpisu v Başkirii”, (1859). EVORAO, s. 272-283. Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Russkogo Arheologiçeskogo Obşestva. T. IX.
• Referans14 Drevnosti Kirgizskoy Stepi i Orenburgskogo Kraya. (1910). Sost. İ. A. Kastane. Orenburg, s. 186-187.
• Referans15 Divayev. A. (1992). Tartu. Almatı.
• Referans16 Lerh. P. (1876). Arheologiçeskaya Poezdka v Turkestanskiy Kray v 1867 Godu. SPB, s. 11.
• Referans17 Nışan Sarın 1/2, Youtube.com.
• Referans18 Jarınbekov, M. (1987). Korkut. Eslim-ay. Sost. Almatı: Öner. Referans19 Kazakbayev, A. (2018). Korkut Ata. Legenı i Kuyi. Astana.
• Referans20 Seydimbek, A. (2002). Kazahskoye İskusstvo Kiyoy, Almatı.
• Referans21 Rink J. (2002). “The Profession Of Music”, The Cambridge History of Nineteenth Century Music , Cambridge:Caubrigeuniv.press. s.55-86.
• Referans22 Konıratbay, T. A. (2016). “Korkut v Folklore Turkoyazıçnıh Narodov”, Navçnaya Diskussiya, Voprosı Filologii İsusstvovedeniya, Moskova, S. 11, s. 8-16.
• Referans23 Konıratbay, T. ve diğerleri. (2015). “Study of the Heritage of Korkyt in the Turkic World”, Asian Social Science, Vol. 11, S. 21, s. 1911-2017.