An Assessment of Yünüm Böğet on the Basis of Human-Animal Bond and Sustainability of the Tradition

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 139, 18 - 29, 30.09.2023

Hüsniye Akıllı

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1113167

Öz

Yünüm Böğet is one of the many shepherd festivals in Anatolia, like koç katımı, kırkım töreni (wool shearing) which was registered in the National Intangible Cultural Heritage Inventory under the category of seasonal traditional celebrations. This tradition, which essentially aims to wash and clean the sheeps, is an extension of nomadic traditions of Turkish tribes related to the cults about animals such as saya gezme and saya mani. Yünüm böğet is celebrated like a competition in Hasanpaşa Village in Burdur. However, unlike many other animal festivals, it is the shepherds who compete, and the relationship based on trust between the lead sheep (elcik koyunu) and the shepherd determine the winner. It is believed that the lead sheep will not hesitate to leap into cold water behind the shepherd if the shepherd has taken good care of his flock. Washing the sheep in water and confessions of the shepherd for redemption for the harm given to the crops in the fields while grazing the flock when he enters the water forms the core values of this tradition. With this festival, shared memories of Tos Tos ritual, entertainments with local singers and folk dances, folk poems which are read during water crossing ceremony, and rituals of redemption are passed on to the next generations. The festival ends with an award ceremony in which a proverb toprakla koyun, gerisi oyun (land and sheep, the rest is vain) is reminded to express that the entertainments and competitions are only instruments to continue tradition. Traditions guide us in finding solutions to the ecological problems rooted in modern anthropocentrism by embedding and preserving human-nature relationship and our perceptions about this special bond. Traditional practises which embody respect in natural cults, the traces of a holistic view of the universe, and the roots of principles of bio-ethics show us that the main cause of the problem is distancing and alienation of humans from the nature. Passing the message of traditions which make up cultural ecological legacy to future generations is of utmost importance in developing ethical behaviours about the environment and animals. Preservation of these cultural assets not only provide a link between the past and the future of the communities, but also reinforce a feeling of belongingness and identity, and add value and meaning to the lives of local people. Such cultural practices support social integration and solidarity, and protects the diversity of local cultures. Scientific studies help to preserve these cultural assets by registering and exploring authentic natures of cultural heritages. At the same time, these cultural values are unique sources of anonymous data with their embedded information about living conditions, daily lives, world views, and belief systems of communities. Within this context, the aim of this paper is to contribute to raising awareness about sustainability of yünüm böğet, based on an understanding of its function in the relationship between human and nature.

Anahtar Kelimeler

Yünüm böğet, shepherd festival, intangible cultural heritage, Tefenni, Hasanpaşa

İnsanla Hayvan Arasındaki Bağ ve Geleneğin Sürdürülebilirliği Temelinde Yünüm Böğetin Değerlendirilmesi

Öz

Yünüm böğet, Somut Olmayan Kültürel Miras (SOKÜM) Ulusal Envanterine dahil edilerek kayıt altına alınan Anadolu’nun birçok yerindeki takvime bağlı inanış, kutlama ve gelenekler kapsamında koç katımı, kırkım töreni gibi isimlerle kutlanan çoban bayramlarından biridir. Koyunların yıkanması ve temizlenmesi amacıyla gerçekleştirilen bu gelenek, Türk boylarındaki hayvan kültü ile ilgili saya gezme ve saya manileri gibi geleneklerin uzantısını oluşturmaktadır. Burdur’un Hasanpaşa Köyü’nde bir şenlik çerçevesinde yarışma biçiminde organize edilen yünüm böğet geleneğinde, diğer hayvan festivallerinden farklı olarak hayvanlar değil çobanlar yarıştırılmakta, yarışmayı kazanan çobanın belirlenmesinde ise elcik koyunu ile arasındaki güvene dayalı ilişki belirleyici olmaktadır. Koyunlarına iyi davranan ve iyi bakan çobanın koyunlarının, çobanın arkasından soğuk suya hiç tereddüt etmeden gireceği düşünülmektedir. Koyunların sudan geçirilerek yıkanması, koyunların tarlalardaki ekinlere verdiği zararların çobanlar tarafından köy halkına itiraf edilmesi gibi uygulamaları çerçevesinde ‘arınma’ bu kültürel değerin özünü ifade eden kavramı oluşturmaktadır. Tos tos töreni ile başlayan, yöresel sanatçılar ve halk oyunları ile devam eden eğlence gecesi, sudan geçirme uygulaması sırasında okunan manileri ve helalleşme ritüeli ile ortak belleğe dair birikimler, her yıl bir diğer kuşağa aktarılmaya çalışılmaktadır. Düzenlenen eğlencelerin ve yarışmanın, geleneğin sürdürülmesine sadece aracılık ettiğini ifade eden ‘toprakla koyun, gerisi oyun’ halk deyişinin hatırlatıldığı bir ödül töreni ile, şenlik son bulmaktadır. Gelenekler, insan-doğa ilişkisini ve bu ilişkiye dair algıları, zamanımıza ulaştırma işlevini görerek günümüzdeki insan merkezci yaklaşımların yarattığı ekolojik sorunlara çözüm arayışında yol gösterici olmaktadır. Türk kültüründeki doğa kültlerine yönelik saygının, bütüncül evren anlayışının izlerinin ve günümüz biyoetik ilkelerin köklerinin görüldüğü bu geleneksel uygulamalar, sorunun kaynağının, insanın doğadan uzaklaşması ve yabancılaşması ile ilgili olduğunu ortaya koymaktadır. Gelecek nesillerin çevreye ve hayvanlara yönelik etik davranış kalıpları geliştirmesi açısından kültürel ekolojik mirası oluşturan geleneklerin barındırdığı mesajların doğru bir şekilde aktarılması önem taşımaktadır. Ayrıca bu kültürel değerlerin korunması, toplumların sadece geçmişi ile bağ kurmasını değil geleceklerinin de güvence altına alınmasını sağlamakta, aidiyet ve kimlik duygularını pekiştirmekte, yöre halkının hayatına değer ve anlam kazandırmaktadır. Sosyal bütünleşmeyi ve dayanışmayı sağlamakta, yerel kültürel çeşitliliğin korunması işlevini yerine getirmektedir. Akademik çalışmaların bu mirasın kayıt altına alınması ve özgün yanlarının ortaya çıkarılması bağlamında koruma çalışmalarına ve kültürel değerlerin nakledilmesine aracılık ettiği düşünülmektedir. Aynı zamanda bu değerler, toplumun yaşam koşulları, gündelik hayatı, dünya görüşü, beğenileri, inanç biçimleri gibi birçok konuyu kapsaması nedeniyle akademik çalışmalar için yüzlerce yıllık anonim veri deposu olarak eşsiz bir kaynak özelliğini taşımaktadır. Bu kapsamda yünüm böğet geleneğinin ‘insanla hayvan arasındaki bağ’ temelinde değerlendirilmesi ve geleneğin sürdürülebilirliği açısından farkındalık yaratılmasına katkı sağlanması bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yünüm böğet, çoban bayramı, somut olmayan kültürel miras, Hasanpaşa, tefenni

Kaynakça

• 6360 Sayılı Kanun, Resmî Gazete Tarih: 06.12.2012, Sayı: 28489. Arslan, Serdar. “Derviş Zaim’in son Filmi Devir Neden Önemli?” (16 Nisan 2013) Erişim Tarihi: 10 Mart 2022. https://www.dunyabizim.com/sinema/dervis-zaimin-son-filmi-devir-neden-onemli-h13096.html
• Bulut, Bağdagül. Türk Halk Kültüründe Çoban. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kars: T.C. Kafkas Üniversitesi, 2014.
• Çelepi, Mehmet Surur. "Doğaya Uyarlanma Stratejisi Olarak Orhun Abidelerindeki Türk Biyoetiği". Milli Folklor 16 (Kış 2020): 5-18.
• Çevik, Keziban. “Hasanpaşa Köyü Monografisi”. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi- Ayrıntı 6 (72), 2019: 43-48.
• Dıngıl, Fatma Aysel. İslam Öncesi Türk Kültüründe Kutsallık İzafe Edilen Maddi Unsurlar. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: T.C. İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Ekiz, Evren ve Hakkı Yazıcı. “Hasanpaşa (Tefenni) Köyünde Yarı-Göçebe Yaşam Biçimi ve Kültürel Pratikler”. Milli Folklor 1(2022): 182-199.
• Elçin, Şükrü. “Tefenni (Burdur) Köylerinde Bir Çoban Bayramı (Yünüm Böğedi)”. Türk Kültürü Dergisi 102 (Yıl: IX). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını. 1971: 557-560.
• Ercan, Hüseyin. Burdur Ağlasun İlçesi Halk Edebiyatı ve Folkloru. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: T.C. Selçuk Üniversitesi, 2008.
• Erkan, Yusuf. “Burdur Çoban Bayramı”. Atlas-Aylık Coğrafya ve Keşif Dergisi. Sayı: 55, Şubat 2006: 54-65.
• Esin, A. İlker. “Türkiye Türkçesi'nde Su ve Kullanımı Üzerine Geleneksel Kavramlar”. Avrasya Terim Dergisi 1 (1), 2013: 8-16.
• Gacar, Şamil. Hayvan Folkloru Bağlamında Türk Dünyası Ekolojik Destanları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: T.C. Hacettepe Üniversitesi, 2020.
• Gündüz Alptürker, İmran. "Derviş Zaim’in Devir Filminin Halk Bilimi Açısından Değerlendirilmesi: Yünüm Böğet Şenliği". Milli Folklor 17 (2022): 119-134.
• Hasanpaşa Belediyesi. 09 Ocak 2022. https://web.archive.org/web/20060615164456/http://hasanpasa-bld.gov.tr/page.php?ID=10
• Horzumlu Tuztaş, Ayşe Hilal. “Sheep-Goats and Shepherds Relationship in Anatolia in Respective to Magic, Mysticism and Festive”. E-collection of Conference Proceedings -Between the Worlds: Magic, Miracles, and Mysticism Vol. 2 (Maeva, M., Y. Erolova, P. Stoyanova, M. Hristova, V. Ivanova, Eds.) Sofia: IEFSEM – BAS & Paradigma. 2020: 370-384.
• Kavak, Engin. Tefenni Ağzı (Giriş-İnceleme-Metinler-Dizin). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Isparta: T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi, 2019.
• Kazan Nas, Şevkiye. “Burdur’da Hayatın Çeşitli Safhaları ile İlgili Dini-Manevi İnançlar, Adetler ve Büyüsel Pratikler”. I. Burdur Sempozyumu-16-19 Kasım 2005, Cilt II, 2005: 1493-1522.
• Kıvrak, Ramazan. “Çoban Bayramı Yüzlerce Yıllık Gelenek Koyun Yüğümü Burdur Tefenni Hasanpaşa” (14 Nisan 2021) 07 Ocak 2022. https://www.youtube.com/watch?v=bBULm4EU7Vk
• Koçıbay, Osman. Burdur Tarihi: TRT Arşivlerinde Burdur. Yenigün Gazetesi, Ağustos 2017.
• Koyuncu Okca, Ayşegül. “Çoban Bayramı: Sudan Koyun Geçirme (Denizli-Çal-Aşağıseyit)”. Art-e Sanat Dergisi, Cilt: 12 (Özel Sayı), 2019: 108-124.
• Kurt, Mim. “Çoban Bayramı veya Yünüm Böğet, Hasanpaşa Burdur, Kısa Film, 31’ 5’’ , Hasanpaşa, Tefenni Burdur” (20 Mart 2021) 07 Ocak 2022. https://www.youtube.com/watch?v=6gCbWeyN-h0
• Kuyucu, Kazım (Serbest Fotoğrafçı). Yünüm-Böğet (Çoban Bayramı). 28.08.2019. https://www.kazimkuyucu.com.tr/burdur-tefenniyunum-boget-coban-bayrami-fotograf-kazim-kuyucu
• Külcü, Recep. “Hayvan Refahı Kavramı ve Uygulamalarının Etik Eksende Sorgulanması”. Sosyal Beşerî ve İdari Bilimler Alanında Uluslararası Araştırmalar XII. (edit. Aysel Öztürkçü Akçay) Konya: Eğitim Yayınevi, 2022.
• Mezkit Saban, Gülperi. “Somut Olmayan Kültürel Miras: Aşağıseyit Sudan Koyun Atlatma ve Çoban Bayramı”. Türkiyat Mecmuası 30(1), 2020: 181-194.
• Öcal, M. Oğuz. “Somut Olmayan Kültürel Miras ve Kültürel İfade Çeşitliliği”. Milli Folklor 82 (Yaz 2009): 6-12.
• Özel Gülhan. “Hasanpaşa Yünüm Böğet 2019” (15 Ocak 2020) 10 Mart 2022. https://www.youtube.com/watch?v=tOcmXoN3uiM
• Siddiq, Abubakar ve diğer. “Türkiye’de İnsan-Hayvan İlişki Bilimi Antrozooloji'nin Faaliyet Alanları”. Itobiad: Journal of the Human & Social Science Researches, 7(2): 805-826. SOKÜM Sözleşmesi (Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi) 2003. https://ich.unesco.org/doc/src/00009-TRPDF.pdf
• Stoeltje, Beverly. J.“Festival”. Milli Folklor. Çeviren: Petek Ersoy. 67 (2005): 160-164.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı. On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) Kırsal Kalkınma Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı Yayını, 2018.
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü. “Somut Olmayan Kültürel Miras Ulusal Envanterinin Detaylı Dökümü (Excel Dosyası)”. 07 Ocak 2022. https://aregem.ktb.gov.tr/TR-279417/somut-olm-kult-miras-turkiye-ulusalenvanteri.html
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Burdur İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. “Örf ve Adetler”. 09 Ocak 2022. https://burdur.ktb.gov.tr/TR154682/orf-ve-adetler.html
• T.C. Resmî Gazete, Tarih: 6 Kasım 1991, Sayı: 21043. “Burdur İli Tefenni İlçesine bağlı Hasanpaşa Köyünde "HASANPAŞA" ismiyle Belediye Kurulması Hakkında Karar” (Karar Sayısı: 91/38733).
• T.C. Tefenni Kaymakamlığı. “Hasanpaşa Köyü Tarihi Yünüm”. 10 Ocak 2022. http://tefenni.gov.tr/hasanpasa-koyu-tarihi-yunum
• Tan, Nail. “Çoban Kültürü Söz Varlığı Üzerine Bir Sözlük”. Türk Dili 68 (797), 2018: 90-97.
• Türk, Hüseyin. “Divriği’de Koyunun Yüzü Geleneği”. Erdem Dergisi 13 (39), 2001: 499-506.
• Türker Keçe, Seher. “Çoban ve Konuk Ağırlaması”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Sayı: 2, 2012: 83-88.
• UNESCO Türkiye Milli Komisyonu- Somut Olmayan Kültürel Miras İhtisas Komisyonu. “Sıkça Sorulan Sorular: Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir?” 07 Ocak 2022. https://www.unesco.org.tr/Pages/168/19
• Yaşin, Mehmet. “Bin Yıllık Çoban Bayramı”. (5 Şubat 2006). Erişim Tarihi: 20 Aralık 2021. https://www.hurriyet.com.tr/bin-yillikcoban-bayrami-3886945
• Yıldıran, Cemil Cahit. “Yünüm- Böğet (Koyun Yıkama) Geleneği: Çoban Bayramı”. (6 Ocak 2005). 20 Aralık 2021. https://www.slideshare.net/CemilCahitYldran/ynm-bet
• Yıldırım Ayşe Ege ve Çobanoğlu Nesrin. “Biyoetik Bir Miras: Geleneksel Yerleşim Biçimlerinde Biyoetik Değerler”, Ankyra: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (1), 2009: 97-126.
• Zaim, Derviş (Yönetmen). Devir (Cycle). Senarist: Derviş Zaim. Oyuncular: Ali Özel, Mustafa Salman, Ramazan Bayar. 2013. https://www.derviszaim.com/film/devir/
• Zararsız, Melis. Beyaz Perde Eleştirisi: Devir, Geleneklerimiz Öz Kültürümüz, 10 Mart 2022. https://www.beyazperde.com/filmler/film-212718/elestiriler-beyazperde/Zengin Ergin, Sezen. “İnsan-Merkezciliğin Yükselişi: Avcı-Toplayıcılıktan Günümüze Hayvanın Değişen Statüsü”. Doğu-Batı, 20 (82): 143-165