Sashes in Uyghur Traditional Man’s Clothing

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 141, 145 - 153, 19.03.2024

Hatice Veli

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1093961

Öz

Clothing has formed one of the important cultural elements with distinctive features that determine the social identity and status of individuals in ancient societies. Clothing also reveals the artistic and material wealth of societies and tribes. When the cultural history of the Turks is examined, it can be seen that the richness, which is diverse in a wide geography from Central Asia to Anatolia, and over a long period of time. The clothing products of the Turks are different from neighboring tribes and nations in terms of the main materials used and clothing styles. The main material of the clothing of the Turks, who adopted the nomadic lifestyle, was the clothes made of wool and leather, and leather and wool were used for the production of almost all kinds of clothes. However, along with the settled lifestyle, it has been seen that silk fabrics are widely used in the clothing of the Turks. The clothing of the Turks has changed depending on the lifestyles they have adopted in the historical process, the geography they live in, their religious beliefs and the changes in the tribes and nations they interact with. However, the headdresses, belts and belts worn on the head of the Turks appear as a constant element from Central Asia to Anatolia. Balbals from the Kökturks (552-744) contain important information about the dressing style of the Turks. Looking at the balbals, it is seen that the Turks wore trousers and jackets suitable for the lifestyle of the steppe and belted over the jackets. In addition, various written documents, archaeological records and wall paintings from the Koço Uyghur state (844-1368) and Shazhou Uyghur state (840-1226) periods provide important information about the clothing culture of the Uyghurs who adopted the settled lifestyle. In addition, wall paintings have a unique value. The Uyghurs, whose portraits were drawn on these wall paintings, were separated from other ethnic groups due to their main features in their clothing. One of these striking features is the belts and sashes used by Uyghur men in their clothing. The custom of tying belts and sashes was also widely used in the periods after Islam and constituted an inseparable part of the Turkish clothing culture. Divanü Lugati't-Türk, written by Kaşgarlı Mahmut, gives very important information on this subject. The use of belts and sashes in clothes is also encountered in later periods. Sashes were widely used in Anatolia and Central Asia before the spread of Western-style modern clothing. The sashes, called pota or belbaġ/ belvaġ in New Uyghur language, were widely used by Uyghur men living in East Turkestan, for maintaining body temperature and carry necessary items in daily life before Western-style suits and jackets became widespread. In addition, sashes appear as one of the important elements emphasizing the social identity of men in Uyghur culture. The subject of the study is to reveal the functions and symbolic meanings of the sashes, which are used in Uyghur traditional men's clothing in the historical process, especially on the basis of their usage among Kökturks, Uyghurs, Karakhanids, Anatolian Turks and Uyghur Turks. The aim of the study is to examine the function and symbolic meanings of the sashes used in Uyghur traditional men's clothing from the historical-comparative method through the vocabulary compiled about the sashes, and reveal the continuity of Turkish culture in the historical process by supporting the obtained results with historical, archaeological, and cultural sources.

Anahtar Kelimeler

Uyghurs, clothing, pota, belbaġ/belvaġ, men

Uygur Geleneksel Erkek Giyim Kuşamında Kuşak

Öz

Giyim kuşam, eski toplumlarda bireylerin toplumsal kimliğini ve statüsünü belirleyen ayırt edici unsurlardan birini oluşturmuştur. Giyim kuşam aynı zamanda toplumlar ve kavimlerin sanatsal ve maddi zenginliklerini ortaya koymaktadır. Türklerin kültür tarihi incelendiğinde, Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar geniş bir coğrafya ve uzun bir zaman diliminde çeşitlilik arz eden bu zenginlik görülebilir. Türklerin giyim kuşamları, kullandıkları ana malzemeler ve giyim kuşam tarzları açısından komşu kavimler ve uluslardan ayrılmıştır. Konargöçer yaşam tarzını benimseyen Türklerin giyim kuşamının ana malzemesini yünden ve deriden yapılan giysiler oluşturmuş, deri ve yün neredeyse her tür kıyafetin yapımı için kullanılmıştır. Ancak yerleşik yaşam tarzıyla birlikte ipekli kumaşların da yaygın bir şekilde kullanıldığı görülmüştür. Türklerin giyim kuşamları tarihi süreç içerisinde benimsedikleri yaşam tarzları, yaşadıkları coğrafyaya, dini inançlara, etkileşim içinde oldukları kavimler ve ulusların değişmesine bağlı olarak değişmiştir. Ancak Türklerin giyim-kuşamında kullanılan başlıklar, kuşaklar ve kemerler Orta Asya’dan Anadolu’ya hiç değişmeyen bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Köktürk döneminden (552-744) kalan balballar Türklerin giyim kuşam tarzıyla ilgili önemli bilgiler vermektedir. Balballara bakıldığında Türklerin bozkırın yaşam tarzına uygun pantolon ceket tarzı kıyafetleri giydiği ve ceketlerin üzerine kemer kuşandığı görülmektedir. Bunun yanında Koço Uygur devleti (844-1368) ve Shazhou Uygur devlet (840-1226) döneminden kalan çeşitli yazılı belgeler, arkeolojik kayıtlar ve duvar resimleri de yerleşik yaşam tarzını benimseyen Uygurların giyim kuşam kültürü hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Özellikle de duvar resimleri eşsiz bir değere sahiptir. Bu duvar resimlerine portreleri çizilen Uygurlar, giyim kuşamındaki belli başlı özelliklerinden dolayı diğer etnik gruplardan ayrılmıştır. Bu çarpıcı özelliklerden biri de Uygur erkeklerinin giyim kuşamlarında kullandıkları kemerler ve kuşaklardır. Kuşak ve kemer bağlama âdeti, İslamiyet’ten sonraki dönemlerde de yaygın kullanılmış ve Türklerin giyim kuşam kültürünün ayrılmaz bir parçasını teşkil etmiştir. Bu konuda Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan Divanü Lugati’t-Türk çok önemli bilgiler vermektedir. Giysilerde kemer ve kuşak kullanımı daha sonraki dönemlerde de karşımıza çıkmaktadır. Kuşaklar Anadolu’da ve Orta Asya’da Batı tarzı modern giysilerin yaygınlaşmasından önce geniş bir biçimde kullanılmıştır. Yeni Uygurcada pota veya belbaġ/belvaġ olarak adlandırılan kuşaklar, Doğu Türkistan’da yaşayan Uygur erkekler tarafından Batı tarzı takım elbiseler ve ceketlerin yaygınlaşmasından önce hem vücut sıcaklığını korumak hem de günlük yaşamda gerekli olan eşyaları taşımak amacıyla oldukça yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Bunun yanında kuşaklar Uygur kültüründe erkeklerin toplumsal kimliğini vurgulayan önemli unsurlardan biri olarak da karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamızın konusunu Uygur geleneksel erkek giyim kuşamında kullanılan kuşakların, tarihi süreç içerisindeki durumundan özellikle Köktürler, Uygurlar, Karahanlılar, Anadolu Türkleri ve Uygur Türkleri arasındaki kullanımlarından yola çıkılarak kuşakların işlevleri ve sembolik anlamlarını ortaya koymak oluşturmaktadır. Bu çalışmanı amacı ise Uygur geleneksel erkek giyim kuşamında kullanılan kuşakların işlevi ve sembolik anlamlarını, kuşaklarla ilgili derlenen sözvarlığı üzerinden tarihi-karşılaştırmalı yöntemle filolojik açıdan incelemek ve elde edilen sonuçları tarihi, arkeolojik ve kültürel kaynaklarla desteklenerek Türk kültürünün tarihi süreç içerisindeki sürekliliğini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Uygurlar, Giyim Kuşam, Pota, Belbaġ/Belvaġ, Erkek Giysileri

Kaynakça

• Aliyeva, Minara. Lobnur Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2013.
• Arat, Reşit Rahmeti. Türkische Turfan-Texte VII. Von Dr. G. R. Rachmati. Mit sinologischen Anmerkungen von Dr. W. Eberhard, Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1937.
• Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig Ⅲ İndeks. Yayına haz. Kemal Eraslan, O. Sertkaya, Nuri Yüce, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları 47, 1964.
• Atalay, Besim. Dîvânu Lȗgati’t-Türk Ⅰ-Ⅳ, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2006.
• Ayhan, Fatma. “Bugün Giyilen Modern Giysinin Oluşumunda Türklerin Etkisi”, Humanities Sciences (NWSAHS), 4C0241, 2021; 16(1):24-44.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. 35. Bs. Ötüken Neşriyat: 2015.
• Kurum. Wuti Qingwen Jian (Beş Dilli Mancuçe Sözlük). Pekin: Milletler Neşriyatı, 1957.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of the Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Çakır, Emine. “Gelin Kuşağı: Bekâret Kuşağı Mı Bereket Kuşağı Mı?”, Millî Folklor, c.17, S.134, 2022, sayfa:145- 158.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Ⅰ-Ⅳ. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1963-1975.
• Eberhard, W. Çin’in Şimal Komşuları. 2.bs. (çev. Nimet Uluğtuğ). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996.
• Elmalı, Murat. Daśakarmapathāvadānamālā (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbaskı), Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016.
• Esin, Emel. “ḳur-ḳurşaḳ”, Central Asiatic Journal, Volume No: 3-4, 1980, sayfa: 159-183.
• Gabain, A von., Gaochang Huihu Wangguo de Shenghuo 840- 1250 (Koço Uygur Krallığında Hayat, 850- 1250). (Çinceye çev. Zou Rushan). Turfan: Tulufan Shi Difang Zhi Bianji Shi, 1989.
• Genç, Reşat. Kaşgarlı Mahmut’a Göre Ⅺ. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1997.
• Genç, Serdar. “Füsun Gülsüm Genç. Rusçuk’ta Giyim Kuşam (17.-18. Yüzyıllar)”, Ⅺ. Uluslararası Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Kongresi Bildirileri Samsun/Türkiye, Aralık 2017, sayfa: 559-582
• Gopuri, Gulam. Uygur Şiviliri Sözlügi (Uygur Şiveleri Sözlüğü). Pekin: Milletler Neşriyatı, 1986.
• Hebibullah, Abdurehim. Uyghur Etnografiysi (Uygur Etnografisi). Ürümçi: Şincaŋ Helḳ Neşiryatı, 2000.
• Kasımi, İslamcan. Uygur Milli Giyimleri. Türkçeye akt. Soner Yalçın. Ankara: yy,1996.
• Liu Xigan. Tujue Hanguo Shi (Türk Kağanlığı Tarihi). Ürümçi: Xinjiang Üniversitesi Yayınevi, 1996.
• Mijit, Abdukeyyum. “Kiyim-Kėçek Medenitimizdiki Pota Baġlaş Aditi (Giyim-Kuşam Kültürümüzde Kuşak Bağlama Âdeti)”. Miras Jornili 2 (2006): 10-12.
• Nadelyaev, V.M. A.m. Şçerbak; D.M. Nasilov, E. R. Tenişev. Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad: Akademiya Nauk Nauka SSSR, 1969.
• Necip, Emir Necipoviç. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2012.
• Rahman, Abdukerim, Reveydullah Hemdulla, Şirip Huştar. Uyġur Örp Adetliri (Uygur Örf Adetleri). Ürümçi: Xinjiang Yaşlar-Ösmürler Neşiryatı, 1996.
• Räsänen, M. Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 1960.
• Salman, Fikri. “Göktürk Dönemi Kıyafetleri”. Ankara Üniversitesi Güzel Sanatlar Dergisi. 9 (2006): 12-34.
• Röhrborn, K. Die alttürkische Xuanzang-Biographie Ⅷ. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996.
• Sami, Şemseddin. Kâmûs-i Türkî. 3. bs. Haz. Reşit Gündoğdu, Niyazı Adıgüzel, Ebul Faruk Önal. İstanbul: İdeal Kültür ve Yayıncılık, 2011.
• Şeyh Süleyman Efendi-Yi Buhari. Lügât-i Çağatay ve Türkî Osmanî. İstanbul: yy, 1928.
• Tavkul, Ufuk. “Tarihi Türk Erkek Kıyafetleri”. Milli Folklor (1993): 40-45.
• Kurum. Uygur Tilining İzahlik Lugiti. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1990-1998.
• Ögel, Bahaeddin. İslamiyet’ten önce Türk Kültür Tarihi, 6. bs, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Öger, Âdem, Alimcan İnayet, “Uygur Türklerinde Ölüm ile İlgili İnanış ve Adetler”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1/2 2013, s. 49-64.
• Öztürk, Şükrü. “Türk Kültüründe Renk Kavramı ve Bu Renklerin Maddi Kültür Unsur-larına Yansıması”, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü Doktora tezi, 2015.
• Ünlü, Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi, 2013.
• Üşenmez, Emek, Saidbek Boltabayev, Gülşah Tuğlacı. Özbekçe-Türkçe Sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Kültür Vakfı, 2016.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaftern zu Göttingen, 2021.
• Yakup, Abdurishid. The Turfan Dialect of Uyghur. Turkologica 63. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005.
• Yunusoğlu, Mağfiret Kemal. Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2012.
• Zieme, Peter. Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Mit 208 Abbildungen auf 97 Tafeln, Turnhout: Brepols. (Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Akademienvorhaben Turfanforschung. Berliner Turfantexte 23), 2005.