Development of Internet Aitys in Kazakhstan

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 143, 99 - 110, 15.09.2024

Kanagat Zhalgasbayeva

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1316671

Öz

Aitys is a type oral literature of the Turkic people, which has existed since ancient times and is pre-served today in Central Asia and the Anatolia. The Kazakh and Kyrgyz people call it Aitys/Aitysh, and the Azerbaijani and Turkish people call it traditional (minstrelsy) Aşıklık. Both of these are listed by UNESCO as being Intangible Cultural Heritage. Aitys typically takes place between two or more poets. The artist who participates and performs in it is considered as a poet or aitysker in Kazakh and Kyrgyz, and ashyk in Azerbaijani and Turkish folklore. According to tradition, they do not prepare for aitys in advance, but, by competing with the opponent, they touch on any topical problems of society and convey them through their improvisational abilities. Poets aitys in Kazakhstan used to be held at celebrating events and palaces of culture andsometimes broadcast on TV channels. In the 21st century, with communication development, it began to spread out through internet sites and social networks such as Facebook, Instagram, Skype, vk.com and YouTube. As a result, in addition to traditional aitys, word contests such as internet-aitys and online-aitys are appeared. Recently, more and more online aitys have been organized in Kazakhstan, and public attention has begun to pay special attention to it. This demonstrates a cultural change, and aitys is developing in a new way as a type of oral literature of the Kazakh people. Traditional Kazakh aitys have previously been studied by researchers such as А. Baytursynov, S.Seyfullin, S.Mukanov, M. Avezov. However, the topic of internet-aitys and online-aitys is found only in the articles of Bekarys Nurimanov and Zhuldyzay Kishkenbayeva. Therefore, there is a need for this topic to be studied within the framework of internet folklore, which means that it needs to be studied under netlore theory. This article analyzes the history of Kazakh aitys and current issues within the framework of four sub-themes: the history of the aitys genre; contemporary aitys art; internet aitys and its topics; and, the development process of online aitys. As a basis of the research samples were taken from the first online-aitys organized by the information portal Abai.kz in 2010, the Aitys Online project organized in 2019, and online-aitys during the pandemic. The texts of the above-mentioned aitys were analyzed within the framework of the theory of netlore, and the differences between traditional and online aitys were compared. Their impact on the Kazakh society and the work of poets were considered. Although the place of the aitys has changed, it was found that the nature of the aitys and the cultural value of the past have not lost their meaning during the poets aitys competition. From this point of view, it has been proven that the freedom of internet-sites and its capabilities prevails in telling the truth to the public. In addition, the article discusses how the heritage of aitys lives in a society governed by digital media technologies and how the peculiarity of aitys as a cultural heritage of society provides a new experience to a person.

Anahtar Kelimeler

Minstrel, Kazakh folklore, call-and-response, online-aitys, netlore

Kazakistan’da İnternet-Aytıs’ın Gelişimi

Öz

Aytıs, eski dönemlerden süregelen ve günümüzde Orta Asya ve Anadolu coğrafyasında devam etmekte olan Türk halklarının sözlü edebiyatının bir türüdür. Geleneği, Kırgız ve Kazak Türkleri Aitysh/Aitys, Azerbaycan ve Türkiye Türkleri ise Âşıklık geleneği derler. Her ikisi de UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miras listesine kaydedilmiştir. Aitys, iki veya ikiden fazla söz şairinin arasında gerçekleşir. Buna katılıp icra eden sanatçı, Azerbaycan ve Türk folklorunda âşık, Kazak ve Kırgız folklorunda ise akın veya aytısker olarak adlandırılır. Geleneğe göre, akınlar âşık atışmasına önceden hazırlanmazlar, rakiple atışma yaparken toplumun önemli sorunlarına değinir ve onu doğaçlama yetenekleriyle dile getirirler. Eskiden Kazakistan’da aytıslar düğünlerde, toylarda, festivallerde ve kültür saraylarında yapılırdı, sonrada televizyonda yayınla-nırdı. 21. Yüzyılda teknoloji ve elektroniğin gelişmesiyle birlikte internet ağları ve Facebook, Instagram, Skype, vk.com, You Tube gibi sosyal medya aracılığıyla yayılmaya başlamıştır. Neticesinde geleneksel aitysların yanı sıra internet-aytıs veya online-aytıs gibi yeni türleri de ortaya çıkmıştır. Son zamanlarda Kazakistan’da giderek daha fazla çevrimiçi programlar düzenleniyor ve kamuoyunun ilgisi buna özel ilgi göstermeye başlamıştır. Yani Kazak aytısının sözlü edebiyat olarak kültürel değişimin yaşandığı ve aytısın yeni bir biçim kazandığı anlaşılmaktadır. Günümüze dek geleneksel Kazak aytısı Ahmet Baytursynov, Halel Dosmuhamedov, Saken Seyfullin, Sabit Mukanov, Muhtar Avezov, Muslim Bazarbayev, Zaki Ahmetov, Esmagambet Ismailov, Muhamedrahim Jarmuhamedov, Metin Ergun, Bekir Şişman, Nergis Biray, Eva-Marie Dubuisson, Lazzat Urakova, Guldana Salimjan gibi bilim adamları tarafından değerlendirilmiştir. İnternet-aytıs veya Online-aytıs konusu üzerinde yalnızca Bekarys Nurimanov ve Zhuldyzay Kishkenbaye-va’nın makalesi bulunmaktadır. Dolayısıyla bu konunun internet folkloru yani netlore teorisi kapsamında incelenmesi gerekmektedir. Bu makale Kazak aytısının tarihini ve güncel meselelerini “aytıs türünün tarihi hakkında”, “çağdaş aytıs sanatı”, “internet-aytıs ve konuları” ve “Online-aytısın gelişim süreci” olmak üzere dört alt başlık altında ele alınacaktır. Araştırma kapsamında 2010 yılında “Abai.kz” internet ağı tarafından ilk defa düzenlenen “internet-aytıs” ile 2019 yılında düzenlenen “Aytıs Online” projesi esas alınacaktır. Ayrıca Covid-19 küresel salgın döneminde gerçekleştirilen çevirimiçi aytıslar da örnek olarak gösterilecektir. Söz konusu âşıklar atışması ve onun metinleri netlore teorisi çerçevesinde incelenmiştir. Neticede geleneksel aytıslar ile çevrimiçi aytısların arasındaki farklılıklar bilimsel olarak karşılaştırılmıştır. Onun Kazak toplumuna ve söz ustalarının eserlerine olan etkisi de ele alınmıştır. Aytıs mekânı değişse de, âşıkların şiir yarışmasında aytıs kültürü ve geçmişin kültürel değerinin anlamını yitirmediği görülmüştür. Bu açıdan bakıldığında, geleneksel aytısa göre internetin-aytısta âşıkların hakikatı söyleme fikir özgürlüğüne sahip olduğu ve bu özelliklerin daha da üstün olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca makale, dijital medya teknoloji-leri ile yönetilen bir toplumda aytısın nasıl devam ettiğini, toplumun kültürel miras olarak aytıs’ın insana yeni bir deneyim kazandırma özelliğinin ne olduğunu tartışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

akın, Kazak folkloru, internet-aitys, online-aitys, netlore

Kaynakça

• Alekseyevskiy, M. D. “Folklorda İnternet Mi, İnternet Folkloru Mu? (Çağdaş Folkloristik ve Sanal Gerçeklik)”. (Çev. Atilla Bağcı). Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi. 1(1), (2015): 199-219.
• Ahmetov, Zaki. Adebiyettanu. Terminder Sozdigi. (Ed. Z. Ahmetov ve T. Chanbayev). Almaty: Ana Tili, 1998.
• Ashirbaev, Bekzhan. Contemporary Poets’ Discourse and Social Life. KazNU Bulletin Journalism. 5, (1999): 65-74.
• Auezov, Muhtar. About literature. Almaty: Sanat. 1997.
• Baki Nalcıoğlu, Z. S. “Folklorun Elektronik Bağlamı: İnternet”. Gazi Türkiyat. 26 (2020): 187-205.
• Baitursynuly A. The Great Speech that Nwakened the nation. Almaty: Bayanzhurek, 2022.
• Bystrova K.V. The Internet as a Modern Area of Fairy Tales. Philology and Person. 1, (2009): 22-30.
• Bars, M. E. İnternet Folkloru: Netlore. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 15, (2018): 160-179.
• Darhanbayeva, Moldir. https://el.kz/__aitys_online_______zamanaui_onerdin_zhana_zhanri_27091/?ysclid=lb3x7qot31817466709 (Erişim tarihi: 08.06.2023).
• Dubuisson, Eva-Marie. “Confrontation in and Through the Nation in Kazakh Aitys Poetry”. Journal of Linguistic Anthropology. 20:1 (2010): 101–115.
• Ercilasun, Ahmet-Bican ve Akkoyunlu, Ziyat. Kâşgarlı Manmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• Jarmukhamedov M. Ways of Development of Aitys. Almaty. Science, 1976. https://ich.unesco.org/en/decisions/10.COM/10.B.20 (Erişim tarihi: 08.06.2023)
• Meirbek Sultankhan-Shalkarbai Izbasarov. https://youtu.be/gd5MKwtCTTc (Erişim tarihi: 08.06.2023).
• Meirbek Sultankhan and Shalkarbai Izbasarov. https://youtu.be/WprD9PKTkpM(Erişim tarihi: 08.06.2023).
• Nurimanov, Bekarys ve Kishkenbayeva, Zhuldyzay. “Küresel Salgın (Covid-19) Sürecinde Kazakistan’da Âşık Atışmaları ve Salgınla İlgili Şiirlerin İncelenmesi”. Millî Folklor. 129 (Bahar 2021): 98-110.
• Nuriman, Bekarys. “Türkiye Ve Kazakistan’da Âşık Atışmasının/Aytısın Güncel Durumu Hakkında Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Milli Folklor. 140 (Winter 2023): 107-18. doi:10.58242/millifolklor.1271756.
• Online aitys: Baurzhan and Balgynbek. (abai.kz)
• Salimjan, Guldana. “Debating Gender and Kazakhness: Memory and Voice in Poetic Duel Aytis Between China and Kazakhstan”. Central Asian Survey. 36:2 (2017): 263-280. DOI: 10.1080/02634937.2017.1281219
• Şişman, Bekir. “Türkiye ve Kazakistan’da Yaşayan Âşıklık Geleneğin Değişmeyen Unsurlar Açısından Karşılaştırılması”. Millî Folklor. 54 (2002): 68-74.
• https://www.turksoy.org/haberler/2021-10-31-uluslararasi-ozanlar-atismasi-aytis (Erişim tarihi: 15.02.2024)
• Yerman Zh. (2014). Now both Aitys and aitys poets are divided into two. https://alashainasy.kz/alashuni/jursn-erman-kazr-aytyis-ta-aytyis-akyindaryi-ekge-bolnp-kett-52957/ (Erişim tarihi: 08.06.2023)
• Zataevich A.V. Studies. Memories. Letters and Documents. Kazakh State Publishing House of Artistic Literature. 1958.