el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân’da Hakikat ve Mecaz

Yıl 2021, Sayı: 13, 221 - 252, 31.12.2021

Hüseyin Polat

Öz

Bu çalışmamızda VIII. yüzyıl İslam âlimlerinden Zerkeşî’nin (öl. 794/1392), Tefsir Usulü olarak telif ettiği el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’an isimli kitabında Kur’an’ın anlaşılmasına yardımcı olması düşüncesiyle, belagat ilminin iki konusu olan hakikat ve mecaz sanatlarını nasıl ele aldığını incelemeye çalıştık. Zerkeşî, tefsir, alandaki boşluğu doldurmak ve hadis usulüne benzer sistematik bir usul kitabı olması amacıyla yazdığı el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’an kitabında genelde dil öğelerine özelde ise belagat sanatlarına büyük önem vermiştir. Çünkü Zerkeşî’ye göre Kur’an bir dil ve belagat mucizesidir ve Kur’an’ın anlaşılması, dilinin anlaşılmasına bağlıdır. Onun için kitabının büyük bir kısmını bu hususlara ayırmıştır.
Zerkeşî, Kur’an’ın hakikatlerle dolu olduğunu ancak, mecâzın Kur’an’da varlığının İslam âlimleri tarafından tartışıldığını belirtir. Kur’ân’da mecâzın olduğunu kabul edenlerle etmeyenlerin görüşleri ve kısaca delillerinden bahsettikten sonra, eğer Kur’ân’da mecâz yoksa, hazf, te’kîd ve kıssaların tekrarı gibi konuların da bir anlamı kalmaz, diyerek kendi görüşünü açıklamaktadır.
Bu kısa girişten sonra, mecâz konusunu, belagat kitaplarında bile az rastlanan bir şekilde ele almaktadır. Belagat kitaplarında anlatılan mecâzın kısımları olan mecâz-ı aklî, mecâz-ı lugavî ve bunların alt kısımlarını genişçe anlatarak her birine Kur’ân’dan değişik örnekler vermektedir. Ele aldığı konularla ilgili muhakkik âlimlerin düşünce ve görüşlerini de sağlıklı bir şekilde aktararak bir araştırmacının Kur’ân ilimleriyle ilgili asla müstağni kalamayacağı bir çalışma ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Kur’an, el-Burhan, Hakikat, Mecaz.

Kaynakça

• Ahmed Muhtar, Abdulhamid Ömer. Mu’cemu’l-lugati’l-Arabiyye el-muasıra. 4 Cilt. b.y.: Alemu’l-Kütüb, 2008.
• Askalanî, İbn-i Hacer Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali. ed-Dürerü’l-kâmine. thk. Muhammed Abdu’l Muîd Dan. 6 Cilt. Saydarabad/Hindistan: Daru’l-Mearifi’l-Osmaniyye, 1972.
• Bekiroğlu, Harun. Tefsir Metodolojisi Bakımından el-Burhân ve el-İtkân. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Beyzavî, Nasıru’d-Din Ebu Said Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve Esrâru’t-te’vîl. thk. Abdurrahman Meraşli. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1997.
• Cürcânî, Abdulkadir. Esraru’l-Belağa. b.y.: Daru’l-Matbûatı’l-Arabiyye, ts.
• Deliser, Bilal. “el-Burhan fî Ulûmi’l- Kur’an’ın Kaynak Değeri”. Dini Araştırmalar 15/41 (2012), 109-135.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf. el-Bahru’l muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemil. 10 Cilt Beyrut: Daru’l-Fikr, 1999.
• Hâşimî, Ahmed b. İbrahim b. Mustafa. Cevâhiru’l-belâga fi’l-Meânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî’. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• İbn Hişam, Cemalu’d-Din Abdullah b. Yusuf b. Abdullah el-Mısrî. Muğni’l-Lebîb. thk. Fahurî. Beyrut: Daru’l-Cîl, 1991.
• İbn Kayyim el-Cevzîyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. es-Savaiku’l-Mürsele ale’l-Cehmiyyeti ve’l-Muattile. thk. Alî b. ed-Dehil Allah. Riyad: Daru’l-Âsıme, 1988.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Kitabu’l-îman. thk. Nasıru’d-Din el-Elbanî. Kahire: Mektebetu Enes b. Malik, 1980.
• İbn Yaiş, Muvaffaku’d-Din Yaiş. Şerhu’l-Mufassal. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdu’l-Hakk. el-Muharraru’l-vecîz. thk. Abdusselam Abdu’ş Şafi Muhammed. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem Cemâluddin. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. nşr. Dâru Sâdır. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İsfehanî, Ebu’l-Kasım el-Huseyn b. Muhammed Rağıb. Tefsiru’r-Rağıb el-İsfehanî. thk. Hind bnt. Muhammed b. Zahid Serdar. 2 Cilt. b.y.: Camiatu Ümmü’l-Kura, 2001.
• İzzüddîn b. Abdisselâm, Ebû Muhammed Abdülazîz ed-Dımeşkî. el-İşarâtu ila ba’di envâi’l-mecaz. Beyrut: Daru’l-Kütübi”l-İlmiyye, 1995.
• Kefevî, Ebu’l-Beka. el-Külliyyat. thk. Adnan Derviş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, ts.
• Kutup, Seyyid. Fî zilâli’l-Kur’an. 6 Cilt. Beyrut: Daru’ş-Şuruk, 1992.
• Muhasibî, el-Haris b. Esed. Fehmu’l-Kur’an ve meânîhi. thk. Hüseyin Kuvvetlî. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1978.
• Nesefî, Ebu’l-Berakat Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-tenzîl ve Hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedevî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ı Kendi Tarihinden Okumak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Sekkakî, Ebû Yaʽkûb Yusuf b. Ebi Bekr Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-Ulum. Beyrut: Daru’l Kutübi’l ilmiyye, 1987.
• Semânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed b. Abdu’l-Cebbar. Tefsîru’l-Kur’an. thk. Yasir b. İbrahim - Ğuneym b. Abbas b. Ğuneym. 6 Cilt. Riyad: Daru’l-Vatan, 1998.
• Semîn el-Halebî, Ebu’l-Abbas Şihabu’d-Din. ed-Dürrü’l-masûn fî Ulûmi’l-kitabi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrat. 11 Cilt. Şam: Daru’l-Kalem, ts.
• Şerif el-Cürcanî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyn. Kitâbu’t-Tarifat. thk. Komisyon. Beyrut: Daru’l-Kutübi’l-İlmiyye, 1983.
• Tantavî, Muhammed Seyyid. et-Tefsîru’l-Vasît li’l-Kur’ani’l-Kerim. 15 Cilt. Kahire: Dâru Nahdatı Mısra li’t-tebaati, 1998.
• Teftazanî, Sa’du’d-Din. Şerhu’l-Muhtesar. 2 Cilt. Kum: Daru’l-Hikme, 1990.
• Tîbî, Şerefu’d-Din Huseyn b. Muhammed. Kitabu’t-Tibyan. thk. Hadî Atiyye Mataru’l-Hilal. Beyrut: Alemu’l-Kütüb, Mektebetü’n-Nahdati’l-Arabiyye, ts.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak el-Huseynî. Tâcu’l-arûs fî cevâhiri’l kâmus. thk. Mustafa Hicâzî vd.. 40 Cilt. b.y.: Daru’l-Hidaye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. es-Seriyy b. Sehl. Meâni’l-Kur’ân ve i’râbuhu. thk. Abdu’l-Celil Çelebi. 5 Cilt. Beyrut: Alemu’l-Kutüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Amr Carullah. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmid’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Arabî, 1986.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddin Muhammed b. Bahadır. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu Darı’t-Turas, ts.
• Ziriklî, Hayruddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Faris. el-E’lam. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l İlmi li’l-Melâyîn, 2002.