Ibn al-Samḥ the Last Representative of the Baghdād School of Philosophy and the Network of Interaction

Yıl 2024, Sayı: 18, 393 - 414

Halil İbrahim Delen

https://doi.org/10.47502/mizan.1439081

Öz

The main objective of this study is to identify Ibn al-Samḥ (d. 418/1027), the last representative of the Baghdād school of philosophy, about whom there is little information in the sources, and his network of interaction. Ibn al-Samḥ, who was especially instrumental in the survival of Aristotle’s Rhetorica and Physics, also wrote two independent treatises. Ibn al-Samḥ replaced Yahyā b. Ādī in Baghdād and taught Aristotle’s works, which led him to interact with students from different religious groups. Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī, the most important figure of the late Muʿtazilites, began his philosophical adventure through Ibn al-Samḥ and subsequently proposed a new methodology within the science of kalām by considering the philosophical method. The main goal of this study is to construct an intellectual biography of Ibn al-Samḥ based on the manuscripts of Rhetorica and Physics, his own treatises, and especially his network of interactions as an addition or alternative to the limited number of studies on Ibn al-Samḥ. The study confirms that Ibn al-Samḥ’s endeavor to understand Aristotle’s texts prompted him to prepare new translations of key texts such as the Rhetorica and Physics, and thus to compare and copy earlier Syriac and Arabic translations. Moreover, his effort to understand Aristotle’s texts paved the way for him to read and comment on these texts in his classes. On the other hand, Ibn al-Samḥ’s effort to keep the tradition he had inherited alive transformed Aristotelianism into the dominant philosophical paradigm in Baghdād and thus throughout the Islamic world.

Anahtar Kelimeler

Philosophy, Kalām, The School of Baghdād, Ibn al-Samḥ

Bağdat Felsefe Okulunun Son Temsilcisi İbnü’s-Semḥ ve Etkileşim Ağı

Öz

Bu araştırmanın temel hedefi kaynaklarda hakkında az bilgi bulunan Bağdat felsefe okulunun son dönem temsilcisi İbnü’s-Semḥ (öl. 418/1027) ve onun etkileşim ağının tespitidir. Özellikle Aristoteles’in Retorika ve Fizik eserlerinin günümüze ulaşmasında önemli emeği olan İbnü’s-Semḥ’in iki farklı risalesi de bulunmaktadır. İbnü’s-Semḥ’in Bağdat’ta Yahyâ b. Adî’nin yerini alması ve Aristoteles’in eserlerini okutması farklı dinî gruplara mensup öğrencilerle etkileşim kurmasına yol açmıştır. Özellikle son dönem Mu‘tezile’sinin en önemli siması Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin felsefeye olan ilgisi İbnü’s-Semḥ’in katkısıyla başlamış ve bunun akabinde kelâm ilmi içerisinde felsefî yöntemi de gözeterek yeni bir yöntem teklifinde bulunmuştur. Çalışmanın temel hedefi kısıtlı sayıdaki İbnü’s-Semḥ hakkında araştırmalara ilave veya alternatif olarak Retorika ve Fizik’in yazmalarından, kendi yazmış olduğu risalelerden ve özellikle etkileşim ağından hareketle İbnü’s-Semḥ’in entelektüel biyografisini inşâ etmeye çalışmaktır. Çalışmanın neticesinde İbnü’s-Semḥ’in Aristoteles metinlerini anlama çabasının, onu Retorik ve Fizik gibi kilit metinlerin yeni çevirilerini hazırlamaya sevk etmiş olduğu ve böylece daha önceki Süryânice ve Arapça çevirileri karşılaştırıp istinsah etmeye yönelttiği teyit edilmiştir. Ayrıca onun Aristoteles metinlerine olan ilgisi bu metinleri derslerde okutarak şerh etmesine zemin hazırlamıştır. Diğer taraftan İbnü’-Semḥ’in tevarüs ettiği geleneği canlı tutma çabası Aristotelesçiliği Bağdat’ta ve dolayısıyla tüm İslâm dünyasında hâkim felsefî paradigmaya dönüştürmüştür.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Kelâm, Bağdat Felsefe Okulu, İbnü’s-Semḥ

Kaynakça

• Aristo. et-ṭabîʿa. thk. Abdurrahman Bedevî. 2 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• Aristo. Şerḥu’s-Semâʿi’ṭ-ṭabîʿî. Leiden: Leiden University Libraries, 583. http://hdl.handle.net/1887.1/item:1566795
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Halil el-Meyyis. thk. Halil Meyyis. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2005.
• Bilen, Osman. “‪Ebû Bişr Mattâ ile Ebû Sa’îd es-Sîrâfî Arasında Mantık ve Gramer Üzerine Bir Tartışma‬”. İslâmiyat Dergisi 7/2 (2004), 155-172.‬‬‬‬‬‬‬
• Bonadeo, Cecilia Martini. “Ibn al-Samḥ”. Encyclopedia of Medieval Philosophy. ed. Henrik Lagerlund. 514. Dordrecht: Springer Netherlands, 2011.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. “Şerḥu ʿUyûni’l-mesâʾil”. Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Fuad Seyyid. Tunus: ed-Darü’t-Tunisiyye, 1974.
• Danişpejuh, Muhammed Tâkî. “Ḳavl el-Ḥasan b. Sehl İbnü’s-Semḥ b. Ġâlib fî’l-aḫbâri elletî yuḫbiru bihâ kesîrûn”. Makâlât ve ber-rasîhâ, Nasriyyayi Dânişkada-yi ilâhiyyât ve maʿârif-i islâmî 3/4 (1970–1971 1349), 239-257.
• Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelam Sistemi. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Ebû Züneyd, Abdülhamîd b. Ali. “Dirase - Muhakkikin Girişi”. Şerḥu’l-ʿUmed. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1990.
• Elvira Wakelnig. “Ibn al-Samḥ, Abū ʿAlī”. Encyclopaedia of Islam, THREE. Leiden: Brill, 2019. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_32220
• Endress, Gerhard. “The Baghdad Aristotelians”. Philosophy in the Islamic World. ed. Ulrich Rudolph vd. 421-525.
• Handbook of Oriental Studies. Section 1 The Near and Middle East 115/1. Leiden, The Netherlands: Brill, 2017. https://doi.org/10.1163/9789004492547_011
• Ess, Josef van. Der Eine und das Andere: Beobachtungen an islamischen haeresiographischen Texten. Berlin: Walter de Gruyter, 2010.
• Ess, Josef van. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Volume 4: A History of Religious Thought in Early Islam. çev. Gwendolin Goldbloom. Brill, 2018.
• eş-Şehrezûrî. Nüzhetü’l-ervâḥ ve ravżatü’l-efrâḥ = Bilgelerin tarihi ve özdeyişleri (eleştirmeli metin-çeviri). thk. Eşref Altaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, ts.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. er-Riyâżü’l-mûniḳa fî Ârâi Ehli’l-İlm. nşr. Esad Cuma. Kayrevan: Merkezü’n-Neşri’l-Camiî Külliyetü’l-Âdâb ve’l-Ulumi’l-İnsaniyye bi’l-Keyrevan, 2004.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Nihâyetü’l-ʿuḳūl fî dirâyeti’l-uṣûl. thk. Sa‘îd Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
• Giannakis, Elias. “The Structure of Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī’s Copy of Aristotle’s Physics’”. Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 8 (1993), 251-258.
• Gimaret, Daniel. “Abu’l-Ḥosayn Baṣrī”. Encyclopædia Iranica. 1/322-324, 2011. http://www.iranicaonline.org/articles/abul-hosayn-mohammad-b
• Guerrero, Rafael Ramón. “Aristotle and Ibn Ḥazm. On the Logic of the Taqrīb”. Ibn Ḥazm of Cordoba The Life and Works of a Controversial Thinker. 403-416. Handbook of Oriental Studies. Section 1 The Near and Middle East 103. Leiden, The Netherlands: Brill, 2013. https://doi.org/10.1163/9789004243101_014
• Gutas, Dimitri. “Origins in Baghdad”. The Cambridge History of Medieval Philosophy. ed. Robert Pasnau. 1/9-25. Cambridge: Cambridge University Press, 2009. https://doi.org/10.1017/CHOL9780521762168.003
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Hacı Halife, Mustafa b Abdullah Kâtib Çelebi. Süllemü’l-vüṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl. thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnaut. İstanbul: Ma’hedü’l-Buhûsi ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye / İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010.
• Hansu, Hüseyin. Mütevatir Haber : Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki Yeri. Van: Bilge Adam Yayınları, 2008.
• İbn Ḥazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. “et-Taḳrîb li-ḥaddi’l-manṭıḳ”. Resâʾilü İbn Ḥazm. thk. İhsan Abbas. 4/91-356. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1987.
• İbn Sînâ. el-Mübâḥas̱ât. thk. Muhsin Bidarfer. Kum: İntişârât-i Bîdâr, 1413.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl = Muvâfaḳatü ṣaḥîḥi’l-menḳūl li-ṣarîḥi’l-maʿḳūl. thk. Muhammed Reşad Salim. 10 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 2. Basım, 1991.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İḫbârü’l-ʿulemâʾ bi-aḫbâri’l-ḥükemâʾ (Târîḫu’l-ḥükemâʾ). thk. İbrâhim Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Melâhimî el-Hârizmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung - Martin J McDermott. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 2007.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1997.
• İbnü’s-Semḥ. Ḳavlün fi’l-Aḫbâri elletî yuḫbiru bihâ kesîrûn. Qatar Digital Library: British Library: Oriental Manuscripts, Add MS 7473, 33b–40b. https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100023677047.0x000007 Kaya, Mahmut. “el-İmtâʿ ve’l-muʾânese”. TDV İslam Ansiklopedisi. 22/239-240. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2000.
• Kaya, Veysel. İbn Sînâ’nın Kelâma Etkisi. Otto, 2015.
• Kayacık, Ahmet. Bağdat Okulu ve İslam Düşüncesindeki Yeri. İstanbul: Üniversite Kitabevi, 2004.
• Kayacık, Ahmet. “Bağdat’tan Endülüs’e Mantık Geleneği ve İbn Rüşd”. Doğu-Batı İlişkisinin Entelektüel Boyutu: İbn Rüşd’ü Yeniden Düşünmek. II/409-418. Sivas, 2009.
• Kraemer, Joel L. Humanism in the Renaissance of Islam -The Cultural Revival during the Buyid Age-. Leiden, The Netherlands: Brill, 1992.
• Lettinck, Paul. Aristotle’s Physics and its Reception in the Arabic World. Leiden: Brill, 1994.
• Lettinck, Paul - Urmson, James Opie. Philoponus: On Aristotle Physics 5-8 with Simplicius: On Aristotle on the Void. London: Bloomsbury Academic, 1994.
• Madelung, Wilferd. “Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī”. Encyclopaedia of Islam, THREE, 2007. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_0011
• Madelung, Wilfred. “Ebu’l-Hüseyn Basrî’nin Tanrı’nın Varlığıyla İlgili Delili”. çev. Veysel Kaya. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIX/1 (2010), 333-340.
• McGinnis, Jon - Reisman, David C. Classical Arabic Philosophy: An Anthology of Sources. Indianapolis: Hackett Publishing Company, Inc., 2007.
• Montada, Josep Puig. “Arıstotle, His Course On Natural Philosophy And The Arabic Tradition”. International journal for the transfer of knowledge 3 (2018), 91-109. https://doi.org/10.21071/mijtk.v0i3.10771
• Muhakkik, Mehdî. “Risâle-i İbnü’s-Semḥ der ġâyat-i felsefe”. Bist guftâr der mebâḥisi ʿilmî ve felsefî ve kelâmî ve firaki islâmî. 319-332. Tahran: Müessese-i Mütalaat-ı İslâmî Dânişgâh-ı McGill Şube-i Tahran, 1976.
• Ökten, Saadettin. “İbnü’s-Semh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/204. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Rescher, Nicholas. İslam Mantık Tarihi. çev. Ahmet Kayacık. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Rius, Mònica. “Ibn al‐Samḥ: Abū al‐Qāsim Aṣbagh Ibn Muḥammad Ibn al‐Samḥ al‐Gharnāṭī”. The Biographical Encyclopedia of Astronomers. ed. Thomas Hockey vd. 568-568. New York, NY: Springer, 2007. https://doi.org/10.1007/978-0-387-30400-7_691
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 5 Cilt. Suudi Arabistan: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, ts.
• Stern, S. M. “Ibn al-Samḥ”. Journal of the Royal Asiatic Society 88/1-2 (1956), 31-44. https://doi.org/10.1017/S0035869X00114443
• Street, Tony. İslam Mantık Tarihi. çev. Harun Kuşlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b Abdilkerîm b Ahmed. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Emir Ali Mehna - Ali Hasan Faur. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 3. Basım, 1993.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. Londra: Oxford University Press, 1934.
• Teki̇n, Alaattin. “Mantıkçı ve Şarih Ebü’l-Ferec Abdullah İbnü’t-Tayyib’in Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri”. Mantık Araştırmaları Dergisi 4/1 (30 Haziran 2022), 63-103.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs et-. el-İmtâʿ ve’l-muʾânese. thk. Heysem Halîfe Tuaymî. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Unsûriyye, 1424.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs et-. el-Muḳābesât. thk. Muhammed Tevfîk Hüseyin. Bağdad: Dârü’l-âdâbi li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1970.
• Tuaymî, Heysem Halîfe. “Mukaddime”. el-İmtâʿ ve’l-muʾânese. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Unsûriyye, 1424.
• Vagelpohl, Uwe. Aristotle’s Rhetoric in the East: The Syriac and Arabic Translation and Commentary Tradition. Leiden, The Netherlands: Brill, 2008. https://doi.org/10.1163/ej.9789004166813.i-347
• Yahyâ b. Adî, Ebû Zekeriyyâ. Maḳālâtü yaḥyâ b. ʿadî el-felsefiyye. thk. Sahbân Halîfât. Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1988. Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâʾ = İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb = Ṭabaḳātü’l-üdebâ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1993. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaut. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985. Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʿlâm : Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳīn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.