Kütüb-i Sitte'de Rivâyeti Bulunan Kaderî Râvîler (et-Târîhu'l-kebîr Örneği)

Yıl 2024, Sayı: 19, 401 - 426, 30.12.2024

Macit Demirer

https://doi.org/10.47502/mizan.1426038

Öz

Hicri birinci asrın ikinci yarısından sonra ortaya çıkan kader meselesi üzerinde en çok tartışılan konulardan birisi olmuş ve hâlâ da olmaya devam etmektedir. Daha sonraki zaman diliminde daha çok kaderin inkâr edilmesine doğru evrilen bu meselenin savunucuları bid'at ehli sayılan kişiler arasında değerlendirilmiştir. Bid'at ehlinin rivayetlerinin kabulü ilim ehli arasında tartışılmış, neticede konu ile ilgili esaslar ortaya konularak daî olanların rivayetlerine itibâr edilmemiştir. Ricâle dair kaynaklarda da bu tür raviler hem tanıtılmış hem de rivayetlerinin alınıp alınmaması ile ilgili değerlendirmeler yapılmıştır. Ricâle dair yapılan çalışmalardan birisi ve hatta en önemlisi Buhârî'nin et-Târîhu'l-kebîr isimli eseridir. Bu araştırmada Buhârî'nin mezkûr eserinde yer alıp Kütüb-i Sitte'de rivayeti bulunan kaderî raviler ele alınmıştır. Kaderî olmakla itham edilen mezkûr ravilerin ilk önce hayatları üzerinde durulmuş, daha sonra Buhârî'nin onlar hakkındaki görüşleri zikredilmiş ve son olarak da diğer münekkitlerin özellikle de mütekaddimîn dönemi münekkitlerinin değerlendirmelerine yer verilmiştir. Böylece Buhârî'nin kaderî düşünceye sahip ravilerden rivayette bulunup bulunmadığı, onları değerlendirirken nasıl bir yol izlediği ve analizlerinde geçmiş ilmi birikimden ne derece istifade ettiği tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Buhârî, et-Tâhîru'l-kebîr, Kader, Kaderî raviler

Qadari Reporters Who Have Reports in Kutub al-Sıtta (al-Târikh al-Kabîr Case)

Öz

The issue of fate, which emerged after the second half of the first AH century, has been and still continues to be one of the most discussed issues. The defenders of this issue, which evolved into the denial of fate in the later period, were evaluated among the people who are considered to be the people of bid'ah. The acceptance of the reports of the people of bid’ah was discussed among the scholars, as a result, the principles related to the subject were put forward and the reports of those who were propagandists were not respected. In the sources about the ridjâl (reporters of hadiths), such reporters were both introduced and evaluations were made about whether their reports were taken or not. One of the works written in this field, and even the most important one, must be Bukhâri's book named al-Târikh al-kabîr. In this paper, the reporters accused of denial of fate in the aforementioned work of Bukhârî and have reports in Kutub al-Sitta (the six famous hadith books) are discussed. The lives of those reporters were first examined, then Bukhâri's views on them were mentioned, and finally, the evaluations of other critics, especially those of the earlier period, were given. Thus, it was tried to determine whether Bukhari narrated from narrators who had a fateful thought, what kind of a path he followed when evaluating them, and to what extent he benefited from past scientific knowledge in his analyses.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Bukhârî, al-Târikh al-kabîr, Fate, Qadari Reporters.

Kaynakça

• Ağırman, Cemal. “et-Târîhu’l-kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/89- 90. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ahmed b. Hanbel. el-İlel ve ma’rifetü’r-ricâl. thk. Vasiyyullah Muhammed Abbâs. Riyad: Dâru’l-Hânî, 3. Basım, 1422.
• Ahmed b. Hanbel. Suâlâtü Ebî Dâvûd li’l-İmam Ahmed b. Hanbel fî cerhi’r-ruvât ve tadîlihim. thk. Ziyâd Muhammed Mansûr. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’lhikem, 1414.
• Ahmed Naim. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi (Mukaddime). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 1984.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2016.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. Megâni’l-ahyâr fî ricâli Me’âni’l-âsâr. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427.
• Bağcı, H. Musa. “Kader İnancının Siyasetle İlişkisi Ve Bu İlişkinin Hadis Uydurmadaki Rolü”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2000), 105-133.
• Bahşel, Ebü’l-Hasen Eslem b. Sehl. Târîhu Vâsıt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1406.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. Müsned. thk. Mahfuzurrahman Zeynullah, Âdil b. Sa’d, Sabrî Abdulhâlik. Medine: Mektebetü’l-’Ulûm ve’l-Hikem, 1. Basım, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. ed-Duafâü’s-sağîr. thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyed. Haleb: Daru’l-Va’y, 1. Basım, 1396.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. ed-Duafâü’s-sağîr. thk. Ebû Abdillah Ahmed b. İbrâhîm. Mektebetü İbn Abbâs, 1. Basım, 1426.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-Sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhu’l-evsat. 2 Cilt. Haleb: Dâru’l-Va’y, 1. Basım, 1397.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Cûzcânî, Ebû İshâk İbrahim b. Yakub. Ahvâlü’r-ricâl. thk. Abdulalim Abdulazim elBestevî. Faysalâbâd: Hadis Akademi, ts.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Amr. Suâlâtü’l-Hâkim en-Neysâbûrî li’d-Dârekutnî. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1404.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Amr. ed-Duafâ ve’l-metrûkûn. Medine: Mecelletü’lCâmiati’l-İslâmiyye, 1403.
• Demirer, Macit. “Bir Râvî Olarak Ma’bed el-Cühenî, Hayatı, Hocaları, Talebeleri ve Güvenilirliği”. dergiabant 6/11 (2018), 34-57.
• Demirer, Macit. “Ma’bed el-Cühenî’nin Rivayetleri Üzerine Bazı Mülahazalar -TahriçSened Özelinde-”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2018), 77-106.
• Doğanay, Süleyman. “Bid’atçılıkla Tenkid Edilen Buhârî Ravileri”. Bilimname 28 (2015), 27-54.
• Ebû Abdillah Moğultay b. Kılıç el-Bekcerî. İkmâlü Tehzîbü’l-Kemâl. thk. Adil b. Muhammed, Üsâme b. İbrahim. 12 Cilt. b.y.: el-Farukü’l-Hadise, 1. Basım, 1422.
• Ebu Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as. Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413.
• Eren, Mehmet. “Hadis İlminde Ricâl Bilgisi ve İlk Kaynakları I”. Dini Araştırmalar 2/6 (2000), 133-162.
• Fesevî, Ebû Yusûf Ya’kub b. Süfyân. el-Ma’rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziya Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1401.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halife b. Hayyât el-Basrî. Tabakâtü Halîfe b. Hayyât. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1422.
• Hâtim b. Ârif el-Avnî. Hülâsatü’t-te’sîl li-ilmi’l-cerh ve’t-ta’dîl. Dımaşk: Dârü’l-Mi’râc, 1. Basım, 1443.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fi’d-duâfâi’r-ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvez, Abdülfettah Ebû Sünne. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Âdâbu’ş-Şâfiî ve menâkıbüh. thk. Abdülganî Abdülhâlik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1424.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’tta’dîl. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1371.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Kitabü’l-İlel. thk. Kom. b.y.: Metâbiu’l-Hamîdî, 1. Basım, 1427.
• İbn Ebî Şeybe, Ebü’l-Hasen Osmân b. Muhammed. Suâlâtü Os̱mân b. Muhammed b. Ebî Şeybe li-Alî b. el-Medînî. thk. Muvaffak b. Abdullah. Riyad: Mektebetü’lMeârif, 1. Basım, 1404.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. et-Temyîz fî telhîsi tahrîci ehâdîsi şerhi’lVecîz. thk. Muhammed es-Sânî b. Ömer b.Mûsâ. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1. Basım, 1428.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Lisânü’l-Mîzân. Beyrut: Müessesetü’lÂlemî, 2. Basım, 1390.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Haleb: Dârü’r-Reşîd, 1. Basım, 1406.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Tehzîbü’t-Tehzîb. Haydarabad: Matbatu Dairetü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1. Basım, 1326.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed et-Temîmî. es-Sikât. 9 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’lMeârifi’l-Osmâniyye, 1. Basım, 1393.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413.
• İbn Mencûye, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Ricâlü Sahîh-i Müslim. thk. Abdullah el-Leysî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1. Basım, 1407.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa’d. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1410.
• İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed. Târîhu esmâi’s-sikât. thk. Subhi es-Sâmirâî. Kuveyt: Dârü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1404.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l -Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Mevzuât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: el-Mektebetü’s-selefiyye, 1. Basım, 1386.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. ed-Duafâ ve’l-metrûkûn. thk. Abdullah el-Kâdı. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1406.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-İlelu’l-mütenâhiye fi’l-ehâdîsi’l-vâhiye. thk. İrşâdulhak el-Eserî. 2 Cilt. Faysalâbâd: İdâretu’l-’Ulûmi’l-Eseriyye, 2. Basım, 1401.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak el-Bağdâdî. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2. Basım, 1417.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillah. Ma’rifetü’s-sikât. thk. Abdülalîm Abdülazîm elBestevî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1. Basım, 1405.
• Leknevî, Ebü’l Hasenât Abdülhay b. Muhammed. er-Ref’ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-ta’dîl. thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. Haleb: Mektebü’l-Matbuati’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1407.
• Makdisî, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Tahir el-. Zehîretü’l-huffazi’l-muharric ale’l-hurufi’lelfaz. thk. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Ferîvâî. Riyad: Dârü’s-Selef, 1. Basım, 1416.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1400.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-Sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1374-75/1955-56.
• Nesâî, Ahmed b. Şu‘ayb. Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. ed-Duafâ ve’l-metrûkûn. thk. Mahmud İbrahim Zayed. Haleb: Dârü’l-Va’y, 1. Basım, 1396.
• Öztürk, Mustafa. “Kaderî Olmakla İtham Edilen Hadis Râvîleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/23 (Ocak 2013), 77-112.
• Sa’di el-Hâşimî. Ebû Zür’a er-Râzî ve Cühûdühû fi’s-sünneti’n-nebeviyye. 3 Cilt. Medine: Imâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, 1402.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. Fethü’l-muğis bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâki. thk. Alî Hüseyin Alî. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1. Basım, 1424.
• Seyhan, Ahmet Emin. “Mehmet Görmez’in İdeolojik Sünnet ve Hadis Tartışmalarına Yaklaşımının Değerlendirilmesi (‘Sünnet ve Hadisi Anlama Kılavuzu’ Adlı Eseri Özelinde)”. Tafsir Dergisi 3/1 (2023), 87-101.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris. Kitabü’l-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-marife, 1410.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs. Müsnedü’l-İmâm eş-Şâfiî. Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, 1400.
• Şahin, Hanifi. “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2011), 47-70.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. İlelü’t-Tirmizî el-kebîr. thk. Subhi es-Sâmerrâî ve diğr. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1. Basım, 1409.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413.
• Turhan, Halil İbrahim. Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi (Hicri İlk İki Asır). İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Turhan, Halil İbrahim, Taş, Mustafa. “Buhârî’nin Ehl-i Bid’at Râvileri İle İlgili Metodu”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2016), 69- 116.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr. ed-Duafâü’l-kebîr. thk. Abdü’l-mu’tî’ Emin Kala’cî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1. Basım, 1404.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ el-Bağdâdî. Târihu İbn Maîn (Rivâyetü’d-Dûrî). thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. 4 Cilt. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmî, 1. Basım, 1399.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Dîvânü’d-duafâ. thk. Hammâd b. Muhammed el-Ensârî. Mekke: Mektebü’n-Nahda el-Hadîse, 2. Basım, 1387.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Kâşif fî marifeti men lehû rivâye fi’lKütübi’s-sitte. thk. Muhammed Avvâme, Ahmed Muhammed Nemir el-Hatîb. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-kıble, 1. Basım, 1413.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Muğnî fi’d-duâfâ. thk. Nureddin Itr. 2 Cilt. Haleb: Dârü’l-Maârif, 1971.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1. Basım, 1382.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şu’ayb elArnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhiri ve’la’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1. Basım, 1424.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Zikru esmâi men tüküllime fîhi ve hüve müvessekun. thk. Muhammed Şekûr el-Meyâdînî. Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1. Basım, 1406.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd. el-’Alâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.