Mekkî b. Ebî Tâlib’in Sarf ve Nahiv İlmine Dair Bazı Görüşleri

Yıl 2025, Sayı: 20, 623 - 646, 30.06.2025

Nasrettin Akan , İzzet Marangozoğlu

https://doi.org/10.47502/mizan.1611604

Öz

Bu çalışmada, Mekkî b. Ebî Tâlib (ö. 437/1045)’in sarf ve nahiv ilmi ile alakalı görüşlerine yer verilmiştir. Mekkî, kırâat ve tefsir ilimlerindeki derin bilgi ve yetkinliği ile öne çıkan, bu alanlarda kapsamlı çalışmalarıyla tanınmış bir âlimdir. Ancak onun bazı eserlerinde sarf ve nahiv konularını derinlemesine ele alması, aynı zamanda dilci yönünü de ortaya koymaktadır. Bu eserler, i‘râb yönünden müşkil gibi görünen Kur’ân âyetlerini sarf ve nahiv açısından ele alarak söz konusu işkâli ortadan kaldırmayı hedeflediği Müşkilü iʿrâbi’l-Kurʾân adlı eseri ile kırâat farklılık illetlerini yine sarf ve nahiv konularıyla açıkladığı el-Keşf ʿan vücûhi’l-Kırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve hucecihâ adlı eseridir. Mekkî hakkında yapılan çalışmalarda genellikle kırâat ve tefsirci kişiliği ele alınmış, dilci yönüne ise pek değinilmemiştir. Bu çalışmada ise onun mezkûr eserlerinden hareketle sarf ve nahiv ilmi ile alakalı görüşlerine yer vermek suretiyle dilci yönüne temas edilecektir. Bu bağlamda yapılacak çeşitli değerlendirmelerle Mekkî’nin sarf ve nahiv alanındaki ilmî birikimine ışık tutulacaktır

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı , Mekkî b. Ebî Tâlib , Nahiv , Sarf , İ‘râb

Kaynakça

• Abbas, Hasan. en-Nahvü’l-vâfî. Mısır: Dâru’l-Meârif, 19743.
• Esterâbâdî, Necmü’l-eimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen el-Garavî esSemnâkî. Şerhu’ş-şâfiye. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: 1939.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. El-İnsâf fî mesâili’l-hılâf beyne’n-nahviyyîn el-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhiddin Abdulhamîd. Mısır: el-Mektebetu't-Ticâriyye el-Kubrâ, ts.
• Ezherî, Ebü’l-Velîd Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Vakkâd. Şerhu’t-tasrîh ʿale’t-tavzîh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu‘cemu’ludebâ. nşr. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1993.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Neccar-Ahmed Yusuf Necati. Beyrut: y.y., 1983.
• Hâşimî, Ahmed b. Mustafâ b. İbrâhim. Kavâ‘idu’l-esâsiyye li’l-lugati’l-‘arabiyye. thk. Muhammed Ahmed Kâsım. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 2012.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. Beyrut : Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr elBermekî el-İrbilî. Vefayâtü’l-âyân ve enbeü ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh elEnsârî el-Mısrî. Şerhu şuzûri’z-zeheb. thk. ‘Abdülganî ed-Dakr. Dimaşk: eşŞeriketu’l-Muttahide li’t-Tevzî’, 1984.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdullâh Cemâlüddîn b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdullâh elEnsârî el-Mısrî. Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bukâ’î. y.y., Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdullâh Cemâlüddîn b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdullâh elEnsârî el-Mısrî. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e’ârîb. thk. Mâzin el-Mübârek Muhammed Ali Hamdullâh. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• İbnu’ş-Şecerî, Ebu’s-Sa‘âdât Ziyâuddîn Hibetullah b. ‘Ali b. Muhammed b. Hamza elHâşimî el-‘Alev. El-Emâlî. Kâhire: 2014.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed. El-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye. Şârika: Câmiatu’ş-Şârikati, 2008.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed. El-Keşf ‘an vucûhi’lkırââti’s-seb’i ve ilelihâ ve hicecihâ. thk. Muhyiddîn Ramazan, Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1984.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed. Muşkilu i’râbi’lKur’ân. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1984.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Mahallî-Süyûtî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ensârî. el-Mufassal fi tefsiri’l-Kur’âni’l-kerim (el-meşhur bi tefsiri’l-celaleyn).thk. Fahreddin Kabave. Beyrut: Mektebetü’l-Lübnan, 2008.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. İ‘râbu’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Ali Beydûn. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-‘İlmiyye, 2004.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. ElFihrist. thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1994.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yusuf b. Muhammed b. Mesud. ed-Durru’l-masûn fîʿulûmi’l-Kitâbi’l-meknûn. Dimaşk: Daru’l-Kalem, 2016.
• Seyyid Şerîf Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî. Et-Ta‘rîfât. nşr. İbrâhim elEbyârî. Kahire: y.y., 1. Basım, 1982. Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. El-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârun. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1988.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. El-İktirâh fî ‘ilmi usûli’n-nahv. thk. Ahmed S. Furat. İstanbul: Edebiyat Fak. Matbaası, ts.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmiü'l-beyân fî tefsîri'lKur'ân. thk. Mahmud Muhammed Şâkir. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tantâvî, Muhammed Ayyâd b. Sa‘d b. Süleymân b. Ayyâd el-Merhûmî eş-Şâfiî. Neş’etu’n-nahv ve târîhu eşherü’n-nuhât. Kahire: Daru’l-İhyai’t-Turasi’l-‘Arabî, 1998.
• Üşmûnî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Îsâ b. Yûsuf. Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-‘İlmiyye, 1998.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. Hüseyin b. Abdillâh. Et-Tibyân fî i‘râbi’lKur’ân. Ürdün: Beytü’l-Efkari’d-Devliyye, ts.
• Urmevî, Safiyyüddin Muhammed b. Abdurrahîm el-Hindî. Nihâyetü’l-vusûl fî dirâyeti’lusûl. thk. Salih b. Süleyman Yusuf-Sa’d b. Salim es-Süveyh. Mekke: y.y., 1996.
• Uzun, Taceddin. Arapça Sarf-Nahiv Terimleri Sözlüğü. Konya: Damla Ofset, 1997.
• Yâkût, Mahmûd Süleymân. es-Sarfu’t-ta‘lîmî ve’t-tatbîkî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kuveyt: Mektebeti’l-Mezâri’l-İslâmiyye.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dimaşkî. Siyeru a’lâmi’n-nubelâ. nşr. Şuayb el-Arnavûd-Beşşâr Ma’rûf. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1982.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillâh. El-Burhân fi ‘ulumi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Mektebetu Dari’t-Türas, ts.