Түркстандын Жети-Суу областынын Пишпек жана Пржевальский уездериндеги ветеринария тармагынын абалы (1868 1917-жж.)

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 84 - 90, 01.07.2023

Gulnaz Askarbek , Askarbek Tulobaev

https://doi.org/10.53518/mjavl.1184575

Öz

XIX кылымдын 60-жылдарынан баштап Кыргызстандын учурдагы аймактары Россия империясынын курамына каратылган. Ошондуктан Кыргызстандын ветеринария тармагынын XIX кылымдын акырындагы жана XX кылымдын башындагы абалы Россия империясынын ветеринария тармагынын өнүгүү тарыхы менен тыгыз байланыштуу. Бул макаланын максаты – Түркстандын Жети-Суу областынын Пишпек жана Пржевальский уездериндеги ветеринария тармагынын 1868 1917-жылдардагы абалын Россия империясынын ветеринариясынын калыптануусунун жана өнүгүүсүнүн биринчи этабына салыштырып иликтөө болуп саналат. Изилдөөлөрдүн жыйынтыгында төмөндөгүдөй маалыматтар алынды: XIX кылымдын 70-жылдарына чейин Түркстанда эле эмес, Россиянын Европалык бөлүгүндө дагы “ветеринардык врач” термини көпчүлүк калкка белгисиз болгон. 1879-жылы Түркстан аймагына бодонун көк көйнөгү (чума, Morbillivirus infectious disease, pestis bovum) жугуштуу ылаӊы жайылып, Россия өкмөтү ылаңды жоюу боюнча практикалык чараларды кабыл алып, каражат бөлүп, ветеринардык адистерди жөнөткөн. 1910-жылы Жети-Суу облусунда, андан кийин Түркстанда бодонун көк көйнөгүнүн эпизоотиясын токтотууга жетишишкен. Кыргызстандагы ветеринардык кызматтын башаты катары 1891-жылы Чалдыбарда ветеринардык пункттун ачылышы эсептелинип келген, бирок, Россиянын мамлекеттик императордук архивинин маалыматына ылайык 1888-жылдан баштап Беловодское айылында ветеринардык пункт иш жүргүзгөн. Демек, Кыргыз Республикасынын ветеринардык кызматынын тарыхый башаты 1888-жыл деп кабыл алынышы керек. 1907-жылдын 29-30-апрелинде Пишпекте ветеринардык врачтардын бодонун көк көйнөгү менен күрөшүүгө арналган кеңешмеси өткөрүлгөн.

Anahtar Kelimeler

Кыргызстан, ветеринардык кызмат, ветеринария тарыхы

The State of Veterinary Medicine in Pishpek and Przhevalsky Counties of the Semirechye Oblast of Turkestan (1868-1917)

Öz

From the 60s of the 19th century, the current territories of Kyrgyzstan were included in the Russian Empire. Therefore, the situation of the veterinary medicine of Kyrgyzstan at the end of the XIX century and the beginning of the XX century is closely related to the history of the development of the veterinary medicine of the Russian Empire. The aim of this article is to investigate the state of veterinary medicine in Pishpek and Przhevalsky counties of the Semirechye Oblast of Turkestan in 1868-1917 compared to the first stage of formation and development of veterinary medicine of the Russian Empire. As a result of the research, the following information was obtained: until the 70s of the 19th century, the term "veterinary doctor" was unknown not only in Turkestan, but also in the European part of Russia. In 1879, the plague of cattle (Morbillivirus infectious disease, pestis bovum) spread in the Turkestan region, and the Russian government took practical measures to eliminate the disease, allocated funds and sent veterinary specialists. In 1910, they managed to stop the epizootic of plague in Semirechenskaya Oblast, and then in Turkestan. The beginning of the veterinary service in Kyrgyzstan was considered to be the opening of a veterinary station in Chaldibar in 1891, but according to the information of the State Imperial Archive of Russia, a veterinary station operated in the Belovodskoe village from 1888. On April 29-30, 1907, a meeting of veterinary doctors dedicated to combating the plague of cattle was held in Pishpek.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyzstan, veterinary service, history of veterinary medicine

Kaynakça

• Aldashev, A.A. (1989). Etapy razvitiya veterinarii v Kirgizii. Ilim, Frunze, 124. (in Russian).
• Alekseyeva, L.V. (2008). Sostoyaniye veterinarnogo dela v gody revolyutsii i grazhdanskoy voyny. Vestnik NVGU. 1: 64 69. (in Russian).
• Anonimus (1871). Ob uchrezhdenii Turkestanskogo general-gubernatorstva v sostave dvukh oblastey Semirechenskoy i Syrdar'inskoy ot 20 iyulya 1867 g. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy İmperii. Sobraniye vtoroye. Tom XLII. Otdeleniye pervoye. 1867 №44831. Sankt-Peterburg. V tipografii II-otdeleniye Sobstvennoy Yego Imperatorskogo velichestva Kantselyarii. S. 1150 1151. (in Russian).
• Anonimus (1912). Kyrgyz Respublikasynyn Ysyk-Kөl oblastyk arkhivi. F. 1070. Op. 1. D. 6. L. 75 80. (in Russian).
• Anonimus (1915). Obzor Semirechenskoy oblasti ... za 1913 god. [2], 110, LXI s. Vernyy: Tip. Semirech. obl. pravleniya, 1883-1915. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/50512-obzor-semirechenskoy-oblasti-po-godam-vernyy- 1883-1915. (in Russian). (kayryluu datasy: 14.05.2022).
• Anonimus (1947). Istoriya narodov Uzbekistana. Tom 2. Ot obrazovaniya gosudarstva Sheybanidov do Velikoy Oktyabr'skoy sotsialisticheskoy revolyutsii. Pod redaktsiyey ... S.V. Bakhrushina i V.A. Shishkina. Institut Istorii i Arkheologii Institut Istorii, Akademii︠a︡ Nauk Uzbekskoĭ SSR. Tashkent. 514 (255). (in Russian).
• Anonimus (1950). Proyekt "Kyrgyzskiy fotoarkhiv". Kirgiziya. Nauka i Obrazovaniye. Veterinariya. http://www.foto.kg/galereya/page,1,129,1521-kirgiziya-nauka-i-obrazovanie-veterinariya.html. (in Russian). (kayryluu datasy: 11.05.2022).
• Askarbek, G., Tulobaev, A. (2021). Mal ylaңdaryn aldyn aluudagy kyrgyz elinin salttuu ykmalary. Manas Journal of Agriculture Veterinary and Life Sciences. 11(2): 138 144. (in Kyrgyz).
• Kadyrov, Y. (2008). Kyrgyzdyn Ginness kitebi. Mamlekettik til zhana entsiklopediya borboru, Bishkek. 216. (in Kyrgyz).
• Khalfin, H.A. (2008). Tsentral'naya Aziya v sostave Rossiyskoy imperii. Moskva. 62 100. (in Russian).
• Kubatova, A.E. (2020). Abdykerim Sydykov and Some Issues of the Formation of the National Intelligence. Bulletin Kyrgyz State University by I. Arabaeva. 4: 39 45. DOI: 10.33514/1694-7851-2020-4-39-45. (in Russian).
• Luk'yanov, S.A. (2019). Rol' Ministerstva vnutrennikh del Rossiyskoy imperii v razvitii veterinarii i veterinarno- epizooticheskogo nadzora: monografiya. S.A. Luk'yanov, I.A. Tarasova. Moskovskiy universitet MVD Rossii imeni V.YA. Kikotya. Moskva. 155. ISBN 978-5-9694-0681-0.
• Luk'yanov, S.A., & Udodov, A.G. (2020). Earth Veterinary Medicine: Formation and Development in the Second Half of the 19th and Early 20th Centuries. Obrazovaniye. Nauka. Nauchnyye kadry. 4: 86 90. DOI 10.24411/2073- 3305-2020-10206. (in Russian).
• Mezhov, V.I. (1870). Skotovodstvo. Turkestanskiy sbornik. T. XXII. S.-Peterburg. 133 151. Kyrgyz-Turkish Manas University Library. Türkistan derlemesi http://ts.manas.edu.kg/index.php/tr/mainpage/index (kayryluu datasy: 13.10.2021). (in Russian).
• Mukhlynin, B.F. (2022). Istoriya sela Belovodskoye. https://belovodskoe- muh.ucoz.ru/publ/moi_ocherki/osnovanie_belovodskogo_i_dorevoljucionnaja_istorija_sela_chast_3_ja/2 -1-0-323. (kayryluu datasy: 01.09.2022). (in Russian).
• Nikitin, I. (2006). Istoriya veterinarii. Kolos, Moskva. (in Russian).
• Ploskikh, V.M. (2016). A. Sydykov: geroicheskaya i tragicheskaya sud'ba perevodchika perioda vosstaniya 1916 g. Nowa Polityka Wschodnia. 2(11): 220 233. (in Russian).
• Saparaliyev, D. (2004). Sistema upravleniya kyrgyzov v sostave Rossiyskoy imperii 1855 1917 gg. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 6(12): 9 15. https://dergipark.org.tr/tr/pub/manassosyal/issue/49968/640529. (in Russian).
• Skryabin, K.I. (1969). Vospominaniya o rabote v Turkestanskom kraye. Moya zhizn' v nauke. Moskva. 464. http://coollib.com/b/400740/read (kayryluu datasy: 14.10.2021).
• Soltonoev, B. (1993). Kyzyl Kyrgyz Tarykhy: Tarykhyy ocherkter. Uchkun, Bishkek, 1-kitep (2008 b), 2-kitep. 224. (in Kyrgyz).
• Sventsitskiy, M. (1907). Soveshchaniye veterinarnykh vrachey. Turkestanskiy sbornik. Tashkent. T. 428. 196 197. Kyrgyz-Turkish Manas University Library. Türkistan derlemesi http://ts.manas.edu.kg/index.php/tr/mainpage/index (kayryluu datasy: 13.05.2022). (in Russian).
• Tukhtametov, F.T. (2003). Pravovoye polozheniye Turkestana v Rossiyskoy imperii: vtoraya polovina XIX veka: Istoriko-pravovoye issledovaniye: avtoref. dis. … d-ra yurid. nauk: 12.00.01. Moskva. 17. (in Russian).
• Tulobaev, A.Z., & Salykov, R.S. (2016). Narodnaya veterinariya. In: Asankanov AA, Brusina OI, Zhaparov A: Kyrgyzy. Narodnyye kul'tury. 456 462. Nauka, Moskva. (in Russian).
• Turdaliyeva, C.H. (2008). Zapadn·yye puteshestvenniki i issledovateli o kyrgyzakh i Kyrgyzstane (vtoraya polovina XIX – nachala XX vv.). Bishkek. 270. ISBN 978 – 9967 – 25-139-7. (in Russian).
• Zhunushov, A.T. (1991). Veterinarnaya sluzhba na putyakh perestroyki: Problemy, opyt, perspektivy. Uchkun, Bishkek. (in Russian).