K. K. Yudahin’in Kırgızca-Rusça Sözlüğünde Geçen Seyrek Kullanılan Kelimeler Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: Özel Sayı, 12 - 32, 31.12.2021

Meder Saliev

https://doi.org/10.33206/mjss.830194

Öz

Bu yazıda K. K. Yudahin tarafından hazırlanan ve Kırgız Türkçesinin söz varlığını incelemede önemli kaynakların biri olan 1985 tarihinde basılmış olan “Kırgızca-Rusça Sözlük” üzerinde durulmuştur. Yazarın, eserin açıklama bölümünde 31 maddelik açıklamanın 29. maddesinde bazı kelimelerin yanına редко (seyrek) işaretini koyduğu görülmektedir. Ama yazar, bu işareti kullanırken bu işaretlediği kelimelerin niçin ve neye göre seyrek kullanılan kelimeler olduğu üzerine herhangi bir bilgilendirme yapmamıştır. Sözlükte Yudahin tarafından seyrek olarak işaretlenen kelimelere baktığımızda toplam yüz elli iki tane kelime tespit edilmiştir. Bu kelimeler Arapça, Farsça, Rusça, Çince olmakla birlikte kökeninin Moğolca olabileceği kelimler dışındaki kelimelerin yarısı Türkçe (Kırgızca) kelimelerden oluşmaktadır. Bu makalede tespit ettiğimiz seyrek kelimelerin ne anlam taşıdıkları, kelimenin kökünün neye dayandığı ve kelimenin kökünde nasıl ses olayları meydana geldiği üzerinde durulmuştur. Tespit edilen kelimeler içerisinde Arapça, Farsça ve Rusça kelimelerin Kırgız Türkçesinin ses özelliklerine uygun olarak değiştirildiği görülmektedir. Türkçe (Kırgızca) kelimelerde ise ciddi ses değişikleri görülmemekle birlikte seyrek olarak işaretlenen kelimelerin özelliklerine baktığımızda Kırgız yazı dilinde kullanılmayan kelimelerin çoğu Türkçenin tarihi dönmelerinde yazılmış olan eserlerde, Kırgız Türkçesi dışında diğer Türk lehçelerinde ve az sayıda olsa Kırgız Türkçesinin ağızlarında görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sözlükte geçen seyrek kullanılan kelimeler, Arapça unsurlar, Farsça unsurlar, Türkçe kelimelerde görülen ses olayları

Rare Words in Yudakhin's Kyrgyz-Russian Dictionary

Öz

In this article, the "Kyrgyz-Russian Dictionary" prepared by K. K. Yudahin and published in 1985, which is one of the important sources in examining the vocabulary of Kyrgyz Turkish, is emphasized. It is seen that the author put the редко (sparse) sign next to some words in the 29th article of the 31-item of explanation. However, while using this sign, the author did not give any information about why and according to which reason the words he marked are infrequently used words. When we look at the words that are signed sparse in the dictionary, it is observed that it consists of totally 150 words. Although these words are Arabic, Persian, Russian and Chinese, half of the words are Turkish (Kyrgyz) words, except for the words whose origin may be Mongolian. In this article, the meaning of the rare words we have identified, what the root of the word is based on and how phonetic events occur in the root of the word are emphasized. Among the detected words, it is considered that Arabic, Persian and Russian words are changed in accordance with the phonetic characteristics of Kyrgyz Turkish (language). In Turkish (Kyrgyz) words, on the other hand, there are no serious sound changes, but when we look at the features of the words that are marked as rarely, most of the words that are not used in the Kyrgyz written language are seen in the works written in the historical period of Turkish, in other Turkish dialects other than Kyrgyz Turkish, and in a small number in the dialects of Kyrgyz Turkish (language).

Anahtar Kelimeler

Rare Words, Arabic Words, Persian Words, Turkic Words, Phonetics

Kaynakça

• Abdiev, T. (2020). Söz başat (etimologiyalık etyuddar). Bişkek.
• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesin’den Türkiye Türkçesi’ne büyük sözlük. İstanbul: Beşir Yayınevi.
• Akın, C. (2010). Hüseyin Karasayev’in “Kamus nama” adlı eseri ve çağdaş Kırgız Türkçesindeki alıntı kelimelerde görülen ses değişmeleri (Doktora Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: AKÇAĞ Yayınları.
• Arıkoğlu, E. vd. (2017). Kırgızca-Türkçe sözlük. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• Atalay, B. (2018). Divanü lûgat-it Türk dizin ve çeviri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Clauson, S.G. (1972). An etimological dictionary of pre-thirteenth-century turkish. Oxford At The Clarendon Press.
• Devellioğlu, F. (2008). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Eren, H. (1998). Türklük bilimi sözlüğü, I. yabancı Türkologlar. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayını.
• Ergin, M. (1993). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basımı.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk dilinde edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Hamilton, J.R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü (Çev: Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kanar, M. (2010). Farsça Türkçe sözlük. İstanbul: SAY Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi grameri ses ve şekilbilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kazak edebi tiliniñ sözdigi Cilt. 10. (2009). Almatı: Tiltanım.
• Kazak edebi tiliniñ sözdigi Cilt. 13. (2010). Almatı: Tiltanım.
• Kazak edebi tiliniñ sözdigi Cilt. 7. (2007). Almatı: Tiltanım.
• Kazak sözdigi (2013). Almatı.
• Kırgız tilinin frazeologiyalık sözdügü. (2015). Bişkek: Ç. Aytmatov atındagı til cana adabiyat institutu.
• Kırgız Tilinin Sözdügü Cilt. I-II. (2011). Bişkek: Avrasya Press, Bişkek.
• Koç, K. ve Bayniyazov, A. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mukambaev, C. (2009). Kırgız tilinin diyalektologiyalık sözdügü. Bişkek: Çıngız Aytmatov atındagı Til cana adabiyat institutu Girne Amerika universiteti Türk izildöö cana taanıtuu borboru.
• Nuriahmetova, A. (2014). Günümüz Kırgız Türkçesinde Rusça unsurlar. JASS, 27, 333-347.
• Nuriahmetova, A. (2015). Kırgız sözlükçülüğü açısından Yudahin’in çalışmaları. The Journal of Academic Social Science Studies, 351-358.
• Orkun, H. N. (1987). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Oruzbaeva, B.Ö. (2000). Söz kuramı. Bişkeke: “Mektep”.
• Parlatır, İ. (2009). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Rusça büyük sözlük. (2008). Rusça büyük sözlük. İstanbul: FONO Yayınları
• Tekin, T. (2020). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taymas, A. (1988). Kırgız sözlüğü, Cilt. 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe sözlük. (2011). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yudahin, K. K. (1985a). Kırgızça-Orusça sözdük. Farunze.
• Yudahin, K. K. (1985b). Kırgızça-Orusça sözdük. Farunze.