Erzurum/Aşkale Turaç Kaleleri

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 1, 290 - 313, 25.01.2023

Adem Dumlu , Burak Bingöl

https://doi.org/10.33206/mjss.1057839

Cited By: 2

Öz

Erzurum ili Aşkale ilçesi, ortalama 1800 m rakımı ile oldukça yüksek bir bölgedir. Genelde küçük tarım alanları ve yüksek platolardaki yaylalarda yapılan hayvancılık bölge halkının ana geçim kaynağıdır. İlçeden geçen Karasu Irmağı ve kolları ise bölgeye hayat vermektedir. Kafkasya ve İran’dan gelen yolların batıya ve kuzeye devam etmesi için ilçe kavşak konumundadır. Bölgede uzun yıllardır yapılan yüzey araştırmaları ve arkeolojik kazılar neticesinde bölgenin Kalkolitik Çağ’dan itibaren yerleşim gördüğü bilinmektedir. Makalenin de konusu olan Turaç Kalesi I-II incelendiğinde kalelerin Tunç Çağı’nda yoğun olarak yerleşim gördüğü söylenebilir. Keramik verileri, mimari izler, konum ve diğer merkezlerle olan karşılaştırmalar bunu desteklemektedir. Turaç I Kalesi boyut ve mimari detay olarak bölgedeki diğer kalelere nazaran daha büyük ve mimari olarak daha iyi durumdadır. Turaç II Kalesi’nin ise Turaç I Kalesi’ne destek amaçla inşa edildiği söylenebilir. Kalelerin Aşkale, Tercan ve Çat ilçe sınırlarında bulunan vadi yollarını kontrol etmesi, su kaynaklarına ve otlaklara hâkim olması stratejik önemini artırmaktadır. Çalışmada kalelerin coğrafi durumu, mimari yapısı, keramik verileri incelenmiş ve diğer merkezlerle karşılaştırılması yapılmış ve değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Aşkale, Tunç Çağı, Turaç Kaleleri

Erzurum/Aşkale Turac Castles

Öz

Erzurum province is located in the North East Anatolian part of the Eastern Anatolia Region. At the western end of the province, there is the district of Aşkale, which is our study area. In our study area, which is a very high region with an average altitude of 1800 m, small agricultural areas and animal husbandry in the high plateaus constitute the main source of income. The Karasu River and its tributaries passing through the district give life to the region. The district is at the crossroads for the roads from the Caucasus and Iran to continue to the west and north. It is known that the area has been inhabited since the Chalcolithic Age, as a result of the surveys and regular excavations we have done for many years with our team. When the Turaç Castle I-II, which is also the subject of our article, is examined, it can be said that the castles were heavily populated during the Bronze Age. Ceramic data, architectural traces, location and comparisons with other centers support this. Turaç I Castle is larger in size and architectural detail than other castles in the region and is in a better condition architecturally. It can be said that the Turaç II Castle was established to protect the Turaç I Castle. The fact that the castles are located within the borders of Aşkale, Tercan and Çat districts and that they dominate water resources and pastures increases their strategic importance. In our study, the geographical situation, architectural structure, pottery data of the castles were examined and compared with other centers and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Aşkale, Bronze Age, Turaç Castles

Kaynakça

• Amiran, R. B. K. (1952). “Connections between Anatolia and Palestine in the EBA”. Israel Exploration Journal 2, 89-103.
• Balkaya, İ. S. (1995). En eski çağlardan Urartu’nun yıkılışına kadar Hasankale ve çevresi (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Belli, O., (1982). “Urartular”. Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi 1, 139-208.
• Bittel, K., (1945). Önasya tarih öncesi çağlar: Mısır, Filistin, Suriye. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Burney, C. A. ve Lang, D. M. (1971). The peoples of the Hills. London: Phoenix.
• Burney, C. A. (1958). “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”. Anatolian Studies 8, 157-209.
• Ceylan, A. (2001a). “1999 Yılı Erzincan ve Erzurum yüzey araştırmaları”. 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 71-82.
• Ceylan, A. (2001b). Sarıkamış tarihi ve Arkeolojik araştırmalar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ceylan, A. (2001c). “Erzurum Ovası’nda önemli bir merkez: Cinis Höyük”. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 26, 29-42.
• Ceylan, A. (2003). “2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars illeri yüzey araştırmaları”. 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 311-324.
• Ceylan, A. (2005). “The Erzincan, Erzurum and Kars region in the Iron Age”. Anatolian Iron Ages V, 21-29.
• Ceylan, A. (2008a). Doğu Anadolu araştırmaları I Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (1998-2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Ceylan, A. (2015a). Doğu Anadolu araştırmaları II Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (2008-2014). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. (2018). "The Kingdom of Diauehi and the Urartians in Northeast Anatolia in light of new findings". İçinde, Ed. A. Çilingiroğlu, K. Köroğlu, vd. Urartians (ss. 138-168), İstanbul: Rezan Has Museum.
• Ceylan, A. ve Ceylan, N. (2018). Doğu’nun sönmeyen yıldızı Akçakale ve Çıldır araştırmaları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. ve Günaşdı, Y. (2018). Erzurum’un Eskiçağ kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. ve Özgül, O. (2018). Eskiçağ’da Iğdır kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. ve Üngör, İ. (2018). Eskiçağ’da Erzincan kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. ve Üngör, İ. (2017). “2015 yılı Erzincan-Erzurum illeri yüzey araştırmaları”. 34. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 25- 50.
• Ceylan, A. (2017). “Yeni Bulgular ışığında Kuzeydoğu Anadolu’da Diauehi Krallığı ve Urartular”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20, 517-568.
• Ceylan, A., Bingöl, A. ve Karageçi, M. (2018). Eskiçağ’da Kars kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A., Ceylan, N., Üngör, İ., Günaşdı, Y. ve Özgül, O. (2020). “2018 Yılı Erzurum - Erzincan İlleri Yüzey Araştırması”. 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, 123-142.
• Ceylan, A., Özgül, O. ve Kalmış, G. (2019). “Karaz Kültürü’nün Kahramanmaraş ve çevresindeki yansımaları”. Uluslararası Antik Çağ Döneminde Maraş Sempozyumu, 26-52.
• Ceylan, A., Özgül, O., Ceylan, N., Üngör, İ. ve Günaşdı, Y. (2019). “2017 Yılı Erzincan - Erzurum illeri yüzey araştırması”. 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, 169-192.
• Ceylan, N. (2016). “Pasin Ovasının kuzeye açılan iki tarihi yolu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9, sy. 43, 656-671.
• Çetin, K. (1998). Erzurum’un XIX yüzyıl tarihi coğrafyası (Erzurum Merkez, Ova ve Pasin-i Ulya (Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çilingiroğlu, A. (1983). “Urartu Sur Duvarları Üzerine Düşünceler”. Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi, II, 28-37.
• Doğanay, H. (1983). Erzurum’un şehirsel fonksiyonları ve başlıca planlama sorunları ( Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Doğanay, H. (1989). Erzurum’un genel coğrafi özellikleri şehri mübarek. Ankara: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Dyson, R. H. (1968). “The Archaeological Evidence of the Second Millenium B.C. on the Persian Plateu”. CAH, 2, Chambridge, pp. 14-16.
• Dzhaparidze, O. M. (1964). “The Culture of early agrucultural tribes in the territory of Georgia”. International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences 7, Moscow, 2-9.
• Erinç, S. (1953). Doğu Anadolu coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Erkmen, M. ve Altunkaynak, G. (2017). “2016 yılı Alaybeyi Höyük kazısı”. 26. Müze Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 237-262.
• Erkmen, M. ve Altunkaynak, G. (2018). “Erzurum, Aziziye, Alaybeyi 2017 yılı kazıları”. 27. Müze Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 171-188.
• Erzen, A. (1992). Doğu Anadolu ve Urartular. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Günaşdı, Y. (2012). “Erzurum Ovasında Önemli Bir Merkez: Değirmenler Höyük”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi 1, 51-65.
• Günaşdı, Y. (2013). Karasu (Yukarı) Havzasındaki tarihi ve arkeolojik veriler (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Günaşdı, Y. (2016). “Geçitler ülkesinde önemli bir Urartu Kalesi: Avnik”. Tüba-ar 19, 113-135.
• Güneri, A. S. (1987). Erzurum çevresinin Ön-Urartu yerleşim birimleri ve seramiği (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Kalmış, G. (2019). “Erzurum’da önemli bir Tunç Çağı merkezi: Aşkale Höyük”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 6/4. 2028-2053.
• Karageçi, M. (2013). “Akyaka’da bazı Demir Çağı yerleşmeleri”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi VI/1, 95-114.
• Karageçi, M. (2014). “Arpaçay Havzası’nda Tunç Çağı yerleşmeleri”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14, 77-95.
• Karageçi, M. (2015). Arpaçay Havzası’nda tarihi ve arkeolojik araştırmalar (Doktora Tezi). Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars.
• Krupnov, F. I. (1964). “The most Archaic Culture of the Caucasus and the Caucasian community”. Soviet Anthropology and Archaeology, 3, pp. 31- 42
• Koşay, H. ve Vary, H. (1967). Güzelova (Tufanç) Erzurum kazısı 1961. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Koşay, H. Z. (1948). “Karaz sondajı”. Türk Tarih Kongresi 3, 165-169.
• Koşay, H. Z. ve Turfan K. (1959). “Erzurum-Karaz Kazısı raporu”. Belleten 23, sy. 91, 349-413.
• Koşay, H. Z. (1964). “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)”. Atatürk Konferansları 1, 91-94.
• Koşay, H. Z (1984). Erzurum ve çevresinin dip tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Vakfı Yayınları.
• Kozbe, G., Ceylan, A., Polat, Y., Sivas, T., Sivas, H., Şahin I. ve Tanrıver, D.A. (2008). TAY - Türkiye arkeolojik yerleşmeleri – 6a/6b: Demir Çağı, İstanbul.
• Küçükyıldız, İ. (2020). Tarihi Ve Arkeolojik Veriler Işığında Eski Çağ'da Tortum. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi , (64) , 399-439 .
• Lloyd, S. (1956). Early Anatolia. London: A Pelican Book.
• Lloyd, S. (1967). Early Highlands peoples of Anatolia. London: Thames and Hudson.
• Maisler, B., Stekelis, M. ve Avı-Yonah, M. (1952). “The Excavations at Beth Yerah (Khirbet el-Kerak) 1944–1946”. Israel Exploration Journal 2, Jerusalem, 218-232.
• Mellaart, J. (1958). “The end of the Early Bronze Age in Anatolia and Aegean”. American Journal of Archaeology 62, 9-33.
• Özey, R. (2002). Siyasi coğrafya. İstanbul: Aktif Yayınları.
• Özgül, O. (2016). “Erzurum’da Stratejik Bir Urartu Kalesi: Tepeköy (Pir Ali Baba)”. Tüba-ar 19, 137-157.
• Özgül, O. ve Üngör, İ. (2016). “Erikua’da stratejik bir Urartu merkezi: Kasımıntığı kalesi”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17, 225-240.
• Özgül, O. (2011). Eskiçağda yukarı Aras Vadisi (Dokora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Özgül, O. (2015). "Erzurum Tortum’da Önemli Bir Urartu Kalesi: Kapıkaya". Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015 ): 69-92
• Özgül, O. ve Söylemez, B. (2021). “Alalah Belgeleri Işığında Amik Ovası ve Çevresinde Hurri Yer Adları ve Lokalizasyonları Üzerine Bir Değerlendirme”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (4) , 2496-2512.
• Pehlivan, M. (1990). “Karaz ve Hurriler”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi 1, 168-176.
• Pehlivan, M. (1991). Daya (e) ni / Diau(e)hi. Erzurum.
• Pehlivan, M. (1994). “Başlangıçtan Urartu’nun yıkılısına kadar Bayburt ve yöresi”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Bayburt Sempozyumu (23–25 Mayıs 1988), 327-345.
• Piotrovskii, B. B. (1962). “The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.”. VI. International Concress of Prehistoric and Protohistoric Sciences 7, 360-366.
• Polat, S. (2003). Karasu Havzasının Hidrojeomorfolojik Etüdü (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sagona, A. G. ve Sagona, C. (2001). “Excavations at Sos Höyük, 1999”. 22. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 129-131.
• Sagona, A. G. (1984). The Caucasian Region in the Early Bronze Age. British Archaeological Reports (BAR) International Series 214.
• Sagona, A. G. (2000). “Sos Höyük and the Erzurum region in Late Prehistory a provisional chronology for Northeast Anatolia”. Chronologiesdes Paysdu Caucase et de L’Euphrateaux IVe-IIIe Millenaires: Actesdu Colloqued ’Istanbul, 16-19 Decembre 1998, Varia Anatolica, 11, 329-373.
• Saraçoğlu, H. (1990). Bitki örtüsü akarsular ve göller. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Seval, S. (2013). Doğu Anadolu araştırmaları ışığında Aşkale bölgesi keramiklerinin değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Sever, R. (1996). Aşkale yöresinin fizikî coğrafya etüdü (Küçük Geçit-Aşkale Boğazı Arası) (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Söylemez, B. ve G. Kalmış, (2021). Eskiçağ’da kültür göçüne bir örnek: Amik Ovası Karaz Kültürü ocakları. İçinde G. Kalmış, İ. Kalaycı (Edt)., Kökenler ve Göçler (ss. 101-127), İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Sözer, A. N. (1974). “Erzurum coğrafyası: tabii ve beşeri özellikler”. Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağanı Erzurum ve Çevresi, 27-38.
• Şenyurt, S. Y. (2005a). Tasmasor: Erzurum Ovası’nda Bir Demir Çağı yerleşmesi. Ankara: Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları.
• Şenyurt, S. Büyükardıç, Y. (2005b). Doğu Anadolu’da bir erken Demir Çağı Tepe yerleşmesi. Ankara: Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları.
• Şenyurt, S. Y. ve Ekmen, H. (2005). Tetikom: Pasinler Ovası’nda Bir Demir Çağı yerleşmesi. Ankara: Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları,
• Şenyurt, S. Y. ve İbiş, R. (2005). Güllüdere: Aşkale Ovasında bir Demir Çağ ve Ortaçağ yerleşmesi. Ankara: Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları.
• Tarkan, T. (1971). Yukarı Kelkit ve Çoruh Havzası. Erzurum.
• Tozlu, S. (1997). Trabzon-Erzurum-Beyazıt yolu (1850-1900) (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tuncel, M. (1996). “Fırat”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31-33.
• Üngör, İ. (2018). “Urartu Devleti’nin kuzey bölgesinde önemli bir kale: Tuzla Kalesi”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 5/15, 93-129.
• Wright, G. E. (1937). The Pottery of Balestin from the Earliest Timer to the End of the Early Bronze Age. New Haven.