Karaz Culture Zoomorphic Portable Sacred Hearths from the Pulur Mound (Erzurum) Excavations 2021 and 2022

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 4, 1511 - 1535, 11.10.2023

Rabia Akarsu

https://doi.org/10.33206/mjss.1272185

Öz

The Karaz culture (3500-1500 BC) spreads over a wide area from Transcaucasia, which includes Georgia, Armenia and Azerbaijan, from Eastern Anatolia to the Levant in the south, from Northwest Iran to Central Anatolia. Bright black burnished and red-black burnished pottery groups are the hallmarks of the culture. In almost every settlement within the above-mentioned areas, with some local differences, examples from these two find groups are found. Also, in later phases, portable hearths come into use in various sizes and shapes. In general, it can be said that during the former excavations such as Pulur, Karaz, Güzelova and Sos in the Northeast Anatolia Region of Karaz culture, the largest number and variety of portable hearths were found. With the recent excavations at Pulur Mound (Erzurum), which started in 2021 after a long break, a growing amount of data on Karaz culture has been added to our understanding. In this article, we aim to investigate the zoomorphic portable sacred hearth fragments unearthed during the Pulur Mound excavations in 2021 and 2022. Furthermore, we locate them in the Karaz culture by re-evaluating and comparing them with other hearths unearthed in various sites in Eastern Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Karaz Culture, Pulur, Northeast Anatolia Region, Portable Sacred Hearths, Zoomorphic

Pulur Höyük (Erzurum) 2021 ve 2022 Yılı Kazılarında Tespit Edilen Karaz Kültürüne Ait Zoomorfik Taşınabilir Kutsal Ocaklar

Öz

Karaz kültürü (MÖ 3500-1500), Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ı kapsayan Transkafkasya’dan Doğu Anadolu’ya, güneyde Levant içlerine dek, Kuzeybatı İran’dan Orta Anadolu’ya kadar geniş bir alana yayılım gösterir. Kültürü karakterize eden arkeolojik buluntuların en başında parlak siyah açkılı seramik ile kırmızı-siyah açkılı seramik grubu gelmektedir. Daha sonra ise, çeşitli boyut ve biçimlerde taşınabilir ocaklar gelmektedir. Söz konusu geniş yayılım sahası içinde hemen her yerleşim yerinde bu iki buluntu grubundan örnekler bir takım yöresel farklılıklar ile birlikte ele geçmektedir. Genel olarak bakıldığı zaman, Karaz kültürü yayılım sahası içinde en çok sayıda ve çeşitlilikte taşınabilir ocak örneğinin Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde Pulur, Karaz, Güzelova ve Sos Höyük gibi geçmiş kazılardan ele geçtiği söylenebilir. 2021 yılında uzun bir aradan sonra yeniden başlayan Pulur Höyük (Erzurum) kazı çalışmalarıyla birlikte, Karaz kültürü hakkında bilgilerimiz artarak devam etmektedir. Bu makalenin konusunu, Pulur Höyük 2021 ve 2022 yılı kazılarında ele geçen zoomorfik taşınabilir kutsal ocak parçaları oluşturmaktadır. Söz konusu çalışmada, Pulur Höyük son dönem kazı çalışmalarında ele geçen zoomorfik taşınabilir kutsal ocak parçaları ışığında Doğu Anadolu Bölgesi taşınabilir ocaklarının tekrar değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karaz Kültürü, Pulur, Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi, Taşınabilir Kutsal Ocaklar, Zoomorfik

Kaynakça

• Akar, M. ve Kara, D. (2018). Toprakhisar Höyük kazısı: MÖ 6. Binyıldan 1. Binyıla Amik Ovası merkezleri ve Altınözü kırsal yerleşimleri arası politik, ekonomik ve kültürel ilişkiler. Anadolu, 44, 237-276.
• Akarsu, R. (2023). Pulur Höyük’te (Erzurum) 2021 yılı kazı çalışmalarında ele geçen Karaz Kültürüne ait grafit astarlı seramikler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33 (1), 33-45.
• Akarsu, R. ve Genç, H. (2023). Erzurum-Pulur Höyük 2021 yılı kazı çalışmaları. 42. Kazı Sonuçları Toplantısı. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları (Baskıda).
• Akyüz, E. (2022). Çiğdemtepe Höyüğü 2019-2020 yılı kazıları ve Erken Tunç Çağ pişmiş toprak buluntuları (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Alp, S. (1994). Konya civarında Karahöyük kazılarında bulunan silindir ve damga mühürleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Amiran, R. (1952). Connections between Anatolia and Palestine in the Early Bronze Age. Israel Exploration Journal, 2 (2) (1952), 89-103.
• Amiran, R. (1989). A note on two items of the Kh. Kerak ware culture. Anatolia and the Ancient Near East Studies in Honor of Tahsin Özgüç (Ed. Emre, K., Mellinh, M., Hrouda, B. ve Özgüç, N.). Ankara: Anadolu Medeniyetleri Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları. 9-10.
• Ashurov, S. (2014). The Problems of Kura-Araxes Culture in the light of recent archaeological excavations in Nakhchivan. International Conference: Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia. Proceedings (Ed. Narimanishvili, G.). Tiflis: Georgian National Museum. 52-64.
• Ay, E. (2021). A Hurrian-Mitanni Temple in Müslümantepe in the Upper Tigris and New Findings. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 20 (2), 338-361
• Bahşaliyev, V. (1997). Nahçıvan Arkeolojisi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Balossi Restelli, F. (2015). Hearth and home: Interpreting fire installations at Arslantepe, Eastern Turkey, from the fourth to the beginning of the second millennium BCE. Paléorient, 41 (1), 127-151.
• Bamyacı, O. (2021). Murat Höyük Erken Tunç Çağı taşınabilir ocakları ve ocak ayakları üzerine bir değerlendirme. Erken Tunç Çağı’nda Murat Höyük (Ed. Özdemir, A., Kılınç, Z. ve Demir, E.), İstanbul: Ege Yayınları. 73-86.
• Bilgi, Ö. (2013). Anadolu’da insan görüntüleri ‘Klasik Çağ Öncesi’. İstanbul: Aygaz Yayınları.
• Braidwood, R. J., ve Braidwood, L. S. (1960). Excavations in the Plain of Antioch I: The Earlier Assemblages Phases A-J. Chicago: The University of Chicago Oriental Institute Publications
• Burney, C. A. (1961). Excavations at Yanik Tepe (North-West Iran). Iraq, 23 (2),138-153
• Ceylan, A. (2000). Erzurum Ovası’nda önemli bir merkez: Cinis Höyük. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26, 29-42.
• Çalkaya, N. (2018). Erzurum Arkeoloji Müzesi Kura-Aras Kültürü ocakları (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• De Miroschedji, P. (2000). La céramique de Khirbet Kerak en Syro-Palestine: état de la question. Varia Anatolica, 11. Institut Français d'Études Anatoliennes-Georges Dumézil. 255-278.
• Diamant, S., ve Rutter, J. (1969). Horned objects in Anatolia and the Near East and possible connexions with the Minoan “Horns of Consecration”. Anatolian Studies, 19, 147-177.
• Duru, R. (1979). Keban projesi Değirmentepe kazısı 1973. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Duru, R., ve Umurtak, G. (2005). Höyücek: 1989-1992 yılları arasında yapılan kazıların sonuçları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eliade, M. (2003). Dinsel inançlar ve düşünceler tarihi 1: Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Erdoğan, S., Erçek, M., Çiftçi, Y., Biber, H., Yılmaz, H. ve Ayaz, G. (2021). Muş/Varto Tepeköy Höyüğü Tunç Çağları. Anadolu Araştırmaları, 25, 1-26.
• Eroğlu, B. (2007). Tortum ve çevresinde görülen halk inanış ve uygulamalarının dinler tarihi açısından değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Ertem, H. (1972). Han İbrahim Şah kazısı, 1970. Keban projesi 1970 çalışmaları. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları. 63-74.
• Ertem, H. (1974). Han İbrahim Şah kazısı, 1971. Keban projesi 1971 çalışmaları. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları. 59-63.
• Ertem, H. (2003). Hattiler ve Hititler Dönemi’nden Eski Türklere, Osmanlılara ve günümüz Anadolusuna kadar uzanan bazı benzer unsurlar-1. Anadolu Arşivleri, 6 (2), 39-72.
• Esin, U. (1972). Tepecik kazısı, 1970. Keban projesi 1970 çalışmaları. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları. 139- 147.
• Frankel, D. ve Webb, J. M. (2000). Marki Alonia: A Prehistoric Bronze Age settlement in Cyprus. Antiquity, 74 (286), 763-764.
• Fuensanta, J. G., Martin, A. M. ve Muminov, O. U. (2019). Early Bronze Age I-III shrines and burial rites at Tilbes Höyük, Southeastern Turkey. CuPAUAM, 45, 51-67.
• Garstang, J. (1953). Prehistoric Mersin: Yümük Tepe in Southern Turkey. Oxford: Clarendon Press.
• Halilov, T. (2015). Nahçıvan’da Erken Tunç Çağı buluntuları ışığında sanatsal yapı. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (5), 62-72.
• Hauptmann, H. (1972). Norşun Tepe kazıları, 1970. Keban projesi 1970 çalışmaları. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları. 87-101.
• Hodder, I. (2005). Figürinler hakkında düşünmek. Tunç Çağının Gizemli Kadınları (Ed. Şentürk, Ş.). İstanbul: Yapı Kredi Yayıncılık. 7-10.
• Hood, S. (1951). Excavations at Tabara el Akrad, 1948-49. Anatolian Studies, 1, 113-147.
• Jalabadze, M. (2014). Bedeni Culture and Berikdeebi Settlement. International Conference: Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia. Proceedings (Ed. Narimanishvili, G.). Tiflis: Georgian National Museum. 216-225.
• Kelly-Buccellati, M. (2004). Andirons at Urkesh. New evidence for the Hurrian identity of Early Transcaucasian Culture. A view from the highlands: Archaeological studies in honour of Charles Burney (Ed. Sagona, A.). Bristol: Peeters Publishers. 67-89.
• Kırdemir, N. (2000). Hitit sanat eserlerinde sunak betileri. Muğla Üniversitesi SBE Dergisi, 1 (2), 159-172.
• Konyar, E., Ayman, İ., Avcı, C., Yiğitpaşa, D., Genç, B., Akgün, R.G. (2012). Excavations at the Mound of Van Fortress-2011. Colloqium Anatolicum, XI, 219-245.
• Koşay, H. Z. (1976). Keban projesi Pulur kazısı 1968-1970. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları.
• Koşay, H. Z. (1979). Kebanın Pulur (Sakyol) Höyüğü kazısında bulunan kutsal ocaklar. VIII. Türk Tarih Kongresi, 11- 15 Ekim 1976, Cilt I. 77-80.
• Koşay, H. Z. ve Turfan, K. (1959). Erzurum-Karaz kazısı raporu. Belleten, 23 (91), 349-413.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1964). Pulur kazısı: 1960 mevsimi çalışmaları raporu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1967). Güzelova kazısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kushnareva, K. Kh. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: stages of cultural and socioeconomic development from the eighth to the second mill. BC. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum.
• Lamb, W. (1954). The culture of North-East Anatolia and its neighbours. Anatolian Studies, 4, 21-32
• Lamb, W. (1956). Some early Anatolian shrines. Anatolian Studies, 6, special number in honour and memory of Professor John Garstang, 87-94.
• Lloyd, S. (1972). Beycesultan vol. III part I: Late Bronze Age architecture. Ankara: Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü.
• Mallowan, M. E. L. (1947). Excavations Tell Brak and Chagar Bazar. Iraq, 9, 1-259.
• Marro, C., Bakhshaliyev, V., Berthon, R. ve Thomalsky, J. (2019). New light on the Late Prehistory of the South Caucasus: Data from the recent excavation campaigns at Kültepe I in Nakhchivan, Azerbaijan (2012-2018). Paléorient, 45 (1), 81-113.
• Naumann, R. (1998). Eski Anadolu mimarlığı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Newberry, P. E. (1908). Two cults of the Old Kingdom. Annals of Archaeology and Anthropology I (Ed. Myres, J. L.). Liverpool: Liverpool University Press. 24-29
• Osten, H. H. (1937). The Alishar Hüyük: Seasons of 1930-32, part I. Chicago: The University of Chicago Press.
• Ökse, T. (1993). Die Verbreitung der Frühtranskaukasischen Kultur in der Sivas Region. Istanbuler Mitteilungen, 43, 133-146.
• Öner, B. (2009). Küllüoba Höyüğü Geç Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı küçük buluntuları (Yontmataş aletler ve metal eserler hariç) (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Özgüç, T. (2005). Kültepe. Kaniş/Neşa. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Palumbi, G. (2008). The Red and Black: Social and cultural interaction between the Upper Euphrates and the Southern Caucasus communities in the Fourth and Third Millennium BC. Roma: Sapienza Università di Roma
• Rahmstorf, L. (2010). Indications for Aegean-Caucasian relations during the Third Millennium BC. Von Majkop Bis Trialeti: Gewinnung und Verbreitung Von Metallen und Obsidian in Kaukasien Im 4.-2. Jt. V. Chr., Kolloquien zur Vor- und Frihgeschichte Band 13 (Ed. Motzenbäcker, I., Hauptmann, A. ve Hansen, S.). Bonn: Deutschen Archäologischen Instituts Berlin. 263-297
• Rothman, M. (2021). Perspectives on the Kura-Araxes: The view from Shengavit. Archaeology of Armenia in Regional Context (Ed. Avetisyan, P. ve Bobokhyan, A.). Yerevan: Publishing House of the Institute of Archaeology and Ethnography. 52-68.
• Sagona, A. (1984). The Caucasian Region in the Early Bronze Age vol 3.1: Illustrations. Oxford: British Archaeological Reports Series 214.
• Sagona, A. ve Sagona, C. (2000). Excavations at Sos Höyük, 1998 to 2000: Fifth Preliminary Report, ANES, 37, 56- 127.
• Sagona, A. ve Sagona, C. (2009). Encounters with the divine in Late Prehistoric Eastern Anatolia and Southern Caucasus. Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Deniz’in kıyısında Urartu Krallığı’na adanmış bir hayat (Ed. Derin, Z., Abay, E., Baştürk, M. B., Erdalkıran, M., Erdem Otman, A. Ü., Sağlamtimur, H., Konakçı, E., Dedeoğlu, F. ve Batmaz, A.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. 457-483.
• Sagona, A., Pemberton, E. ve Mcphee, I. (1993). Excavations at Büyüktepe Höyük, 1992: Third Preliminary Report, Anatolian Studies, 43, 69-83.
• Sagona, A., Erkmen, M., Sagona, C. ve Thomas, I. (1996). Excavations at Sos Höyük, 1995: Second Preliminary Report, Anatolian Studies, 46, 27-52.
• Sagona, A., Erkmen, M., Sagona, C. ve Howells, S. (1997). Excavations at Sos Höyük, 1996: Third Preliminary Report, Anatolia, 23, 181-226.
• Sagona, A., Erkmen, M., Sagona, C., McNiven, I. ve Howells, S. (1998). Excavations at Sos Höyük, 1997: Fourth Preliminary Report, Anatolia, 24, 31-64.
• Selvi, B. B. (2015). Orta ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde İlk Tunç Çağı’nda andironlar ve közlükler (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Shanshashvili, N. ve Narimanishvili, G. (2016). Dynamics and nature of the relations between South Caucasus and Aegean World in the Bronze Age. Aegean World and South Caucasus: Cultural relations in the Bronze Age International Workshop Proceedings, September 23-25, 2016 Georgia, Tiflis. Tiflis: Mtsignobari Printing House. 11-48.
• Smogorzewska, A. (2004). Andirons and their Role in Early Transcaucasian Culture. Anatolica, 30, 151-177.
• Steadman, S. R., McMahon, G., Arbuckle, B. S., von Baeyer, M., Smith, A., Yıldırım, B., Hackley, L. D., Selover, S. ve Spagni, S. (2019). Stability and change at Çadır Höyük in central Anatolia: a case of Late Chalcolithic globalisation? Anatolian Studies, 69, 21-57
• Söylemez, B. ve Kalmış, G. (2021). Bölüm IV: Eskiçağ’da kültür göçüne bir örnek: Amik Ovası Karaz Kültürü Ocakları. Kökenler ve Göçler (Ed. Kalmış, G. ve Kalaycı, İ). İstanbul: Kutlu Yayınevi. 101-127.
• Takaoğlu, T. (2000). Hearth structures in the religious pattern of Early Bronze Age Northeast Anatolia. Anatolian Studies, 50, 11-16.
• Taş, İ. (2011). Hititçe çivi yazılı belgelere göre ocak kültü ve ocağın kutsallığı üzerine bazı gözlemler. Kubaba Arkeoloji, Sanat Tarihi, Tarih Dergisi, 18, 7-18.
• Tobler, A. J. (1950). Excavations at Tepe Gawra: Levels IX-XX. Philadelphia: The University of Pennsylvania Press.
• Türker, A. ve Çizikci, S. Y. (2021). Suluca Karahöyük Erken Tunç Çağı andironları. Anadolu Arkeolojisiyle harmanlanmış bir ömür: Mehmet Karaosmanoğlu’na Armağan (Ed. Yılmaz, M. A., Can, B. ve Işıklı, M.). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları. 773-789.
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 33, 2007, 316, “Ocak” maddesi. (https://islamansiklopedisi.org.tr/ocak)
• Uhri, A. (2021). Ateşin kültür tarihi: Tarihöncesinden İlk Çağlara. İzmir: Sakin Kitap.
• Van Loon, M. ve Güterbock, H. G. (1972). Korucutepe kazısı, 1970. Keban projesi 1970 çalışmaları. Ankara: ODTÜ Keban Projesi Yayınları. 79-81.
• Yalçın, H. G. (2020). Karaz-/Kura-Aras-/Khirbet Kerak-Kültür Olgusu ve Tarihöncesi Bölgelerarası İlişkiler. Colloquium Anatolicum, 19, 169-182.
• Yaylalı, S. (2007). Doğu Anadolu Erken Tunç Çağ Kültürü. Doğudan yükselen ışık: Arkeoloji yazıları (Ed. Can, B. ve Işıklı, M.). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınevi. 165-187.