Eski Çağ’da Erzurum: Horasan - Köprüköy - Pasinler Yol Ağı ve Kuzey - Güney Rotaları

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 4, 1495 - 1518, 15.10.2024

Burak Bingöl , Yavuz Günaşdı

https://doi.org/10.33206/mjss.1534654

Öz

Genel görüntüsü ile bir plato olan Erzurum ilinde Geç Kalkolitik Çağ’a kadar yerleşim yerlerinden pek söz edilemez. İlk Tunç Çağı’ndan itibaren bölgede artan nüfus yoğunluğu arkeolojik merkezler üzerinden de takip edilebilmektedir. Bu süreçte bölgedeki siyasi oluşumlar zorlu arazi şartlarına ve iklim koşullarına uyum sağlamak için uğraş vermişlerdir. Ulaşımı kolaylaştırmak için yol ağları oluşturmuş ve bu yol ağları üzerine kaleler, gözetleme kuleleri ve höyükler inşa etmişlerdir. Bu çalışmada Erzurum ilinin doğusunda bulunan Horasan, Köprüköy ve Pasinler ilçeleri üzerinde doğu - batı eksenli uzanan Eski Çağ yol ağı ve bu yol ağından kuzeye ve güneye açılan yollar çalışılmıştır. Ayrıca yol ağları üzerindeki arkeolojik merkezler belirlenerek, tarihlendirilmeleri yapılmış ve stratejik önemleri vurgulanmıştır. Aynı zamanda bölgedeki yazıtlarda geçen yer adlarının lokalizasyon önerileri de bu yol ağları üzerinde gösterilmiştir. Çalışmamızda bütün bu veriler detaylı harita üzerinde işaretlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Yol Ağı, Demir Çağı, Diauehi, Urartu Krallığı.

Etik Beyan

“Eski Çağ’da Erzurum: Horasan - Köprüköy - Pasinler Yol Ağı ve Kuzey - Güney Rotaları” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

Proje Numarası

Atatürk Üniversitesi BAP birimi tarafından SDK-2022-11283 kodlu proje ile desteklenmiştir.

Erzurum in Ancient Age: Horasan - Köprüköy - Pasinler Road Network and North - South Routes

Öz

Erzurum province, which has a plateau characteristic with its general appearance, had few settlements until the Late Chalcolithic Age. The number of archeological centers in the area indicates a rise in population density since the Early Bronze Age. During this period, the political structures in the region found it difficult to adjust to the challenging topography and harsh weather conditions at that time. They created road networks to facilitate transportation and built castles, watchtowers, and mounds on these road networks. This study examined the Ancient Age road network extending on the east - west axis in Horasan, Köprüköy, and Pasinler districts in the east of Erzurum province and the roads leading north and south from this road network. In addition, the archaeological centers on the road networks were identified and dated, and their strategic importance was emphasized. At the same time, the localization suggestions of the place names mentioned in the inscriptions in the region are also shown on these road networks. Our study's extensive maps display all of these findings.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Road Network, Iron Age, Diauehi, Urartian Kingdom.

Proje Numarası

Atatürk Üniversitesi BAP birimi tarafından SDK-2022-11283 kodlu proje ile desteklenmiştir.

Kaynakça

• Aydın, N. (1991). Güzelhisar Urartu kitabesi. Belleten, 55/213, 323-329.
• Belli, O. (2010). 2008 yılı Van-Yoncatepe sarayı, nekropolü ve aşağı kenti kazıları. 31. Kazı Sonuçları Toplantısı - 1 (ss. 95-120). Ankara.
• Bingöl, A., Ceylan, A. ve diğerleri (2010). 2008 yılı Erzurum-Erzincan-Kars-lğdır illeri yüzey araştırmaları. 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı II (ss.375-399). Ankara.
• Bingöl, A. (2014). Hurri’lerin siyasi organizasyonları. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 61, 115- 134.
• Bryer, A. – Winfield, D. (2022). Karadeniz’in Orta Çağ dönemi eserleri ve topoğrafyası I – II. (Çev. İsmail Köse) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Burney, C. A. (1958). Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age. Anatolian Studies, 8, 157-209.
• Ceylan, A. (2000). 1998 yılı Erzincan yüzey araştırması. 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II (ss. 181-193), Ankara.
• Ceylan, A. (2001). 1999 yılı Erzincan ve Erzurum yüzey araştırmaları. 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı - II (ss. 71- 82). Ankara.
• Ceylan, A. (2002). 2000 yılı Erzincan ve Erzurum yüzey araştırmaları. 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı - II (ss.165-178), Ankara.
• Ceylan, A. (2003). 2001 yılı Erzincan, Erzurum ve Kars illeri yüzey araştırmaları. 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı - II (ss.311-324). Ankara.
• Ceylan, A. (2004). 2002 yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır illeri yüzey araştırmaları. 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı - II (ss.263-272). Ankara.
• Ceylan, A. (2005). “The Erzincan, Erzurum and Kars region in The Iron Age”. Anatolian Iron Ages, V, 21-29.
• Ceylan, A. (2007). Kuzeydoğu Anadolu yüzey araştırmalarının bir değerlendirmesi. Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/39, 103-117.
• Ceylan, A. (2008). Doğu Anadolu araştırmaları (Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır) (1998- 2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Ceylan, A. (2015). Doğu Anadolu araştırmaları-II Erzurum – Erzincan – Kars – Iğdır 2008-2014. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. (2017a). Yeni bulgular ışığında Kuzeydoğu Anadolu’da Diauehi Krallığı ve Urartular. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 517-568.
• Ceylan, A. (2017b). Diauehi’de Bir Urartu Kalesi: Uzunahmet. P. Pınarcık, B. Gökçe, M. S. Erkek ve S. Ç. Kandal Yay. Haz. Prof. Dr. Recep Yıldırım’a armağan. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Ceylan, A., Günaşdı, Y., Özgül, O., Ceylan, N., Üngör, İ. ve Kalmış, G. (2018). 2016 yılı Erzincan - Erzurum illeri yüzey araştırmaları, 35. Araştırma Sonuçları Toplantısı - I (ss.85-102). Bursa.
• Ceylan, A. ve Günaşdı, E. (2018). Erzurum’un Eskiçağ kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A., Bingöl, A. ve Karageçi, M. (2018). Eskiçağ’da Kars kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A., Morkoç, A. ve Kalmış, G. (2021). Erzurum höyükleri ve yerleşmeleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A., Ceylan, N., Özgül, O., Günaşdı Y. ve Üngör. İ. (2024). 2022 yılı Erzurum - Erzincan illeri yüzey araştırması. 39. Araştırma Sonuçları Toplantısı – I (ss.135-149). Ankara.
• Ceylan, A., Ceylan, N., Üngör, İ., Günaşdı, Y. ve Özgül, O. (2020). 2018 yılı Erzurum - Erzincan illeri yüzey araştırması. 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1 (ss.123-142). Ankara.
• Ceylan, A., Özgül, O., Ceylan, N., Üngör, İ. ve Günaşdı. Y. (2019). 2017 yılı Erzincan - Erzurum illeri yüzey araştırması, 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı -I (ss.169-192). Ankara.
• Ceylan, A., Üngör, İ., Özgül, O., Ceylan, N. ve Günaşdı, Y. (2023). 2021 yılı Erzurum - Erzincan illeri yüzey araştırması. 38. Araştırma Sonuçları Toplantısı – I (ss.87-104). Ankara.
• Ceylan, N. (2022). Erzurum ve Erzincan çevresindeki Urartu dönemi kaya basamaklı su tünelleri. XVII. Türk Tarih Kongresi 4 (ss.569-598). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ceylan, N., Günaşdı, Y., Üngör, İ., Özgül, ve diğerleri, (2014). 2013 yılı Erzincan-Erzurum illeri yüzey araştırmaları. 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı – II (ss.71-92). Ankara.
• Clavijo, R. G. (2016). Timur devrinde Kadis’ten Semerkand’a seyahat. (Çev. Ömer Rıza Doğrul), İstanbul: Köprü Yayınları.
• Çavuşoğlu, R., Işık, K. ve Salvini, M. (2010). New Urartian inscriptions from East Turkey. Orientalia, 79(1), 36–54.
• Çevik, N. (2000). Urartu kaya mezarları ve ölü gömme gelenekleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Dumlu, A. ve Bingöl, B. (2023). Erzurum/Aşkale Turaç Kaleleri. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12 (1), 290-313.
• Erkmen, M. ve Ceylan, A. (2003). Pasinler Kalesi kazısı 2001. 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu (ss.17-28). Ankara.
• Forrer, E. (1931). Hajasa-Azzi. Caucasica, IX, 1-24.
• Goetze, A. (1928). Madduwattas. MVAEG, XXXII, 1-178.
• Goetze, A. (1957). Kleinasien in Kulturgeschichte des Alten Orients III. München.
• Guarducci, G. (2019). Nairi Lands: The ıdentity of the local communities of Eastern Anatolia, South Caucasus and periphery during the Late Bronze and Early Iron Age. A reassessment of the material culture and the socio- economic landscape. Oxford, Amerika.
• Günaşdı, Y. (2013). Karasu (Yukarı) Havzasındaki tarihi ve arkeolojik veriler (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Günaşdı, Y. (2016). Geçitler Ülkesinde önemli bir Urartu Kalesi: Avnik. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 19, 113-135.
• Günaşdı, Y. ve Bingöl, B. (2022). Rize Müzesinde bulunan bir grup İskit tipi ok ucu. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi,55, 229-255.
• Günaşdı, Y. ve Küçükyıldız, İ. (2023). Erken Demir Çağ’da Pasin Ovası’nda önemli bir Diauehi Ülkesi: Baltulhi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 32, 779-814.
• Günaşdı, Y. ve diğerleri (2012). 2010 yılı Erzurum – Erzincan – Kars - lğdır illeri yüzey araştırmaları. 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı –III (ss.49-71). Ankara.
• Günaşdı, Y., Üngör, İ. ve Ceylan, A. (2020). 2019 yılı Erzurum - Erzincan illeri yüzey araştırması. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26, 661-684.
• Güneri, A. S., Erkmen, M., Gönültaş, B. ve Korucu. H. (2004). Erzurum Bulamaç Höyük kazıları 2002 yılı çalışmaları. 25. Kazı Sonuçları Toplantısı I (ss.207-214). Ankara.
• Güneri, A. S., Erkmen, M., ve Gönültaş. B. (2003). Erzurum Bulamaç Höyük kazıları 2001 yılı çalışmaları. 24. Kazı Sonuçları Toplantısı – I (ss.249-258). Ankara.
• Harmankaya, S. ve Tanındı, O, (1996). Türkiye Arkeolojik yerleşmeleri. İstanbul: Ege Yayınları.
• Hrozny, B. (1947). Ancient History of Western Asia, India and Crete. J. Prochazka (Translated by), Praq: Manohar Publishers and Distributors.
• Işıklı, M. ve Özdemir, M. A. (2021). Erzurum Ovası, Bizdingaz Kalesi; bölgenin GTÇ-EDÇ geçiş sürecinin bir analizi. M. A. Yılmaz, B. Can, M. Işıklı (Ed). Anadolu arkeolojisiyle harmanlanmış bir ömür Mehmet Karaosmanoğlu'na armağan (pp.359-393), İstanbul: Bilgin Kültür Sanat.
• Karageçi, M. ve Günaşdı, Y. (2019). Erzurum’da önemli bir Urartu kalesi: Harami Kale. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 24, 649-667.
• Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve kitabeleri ile Erzurum tarihi. İstanbul: Erzurum Tarihi Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınları.
• Konyar, E. (2022). Urartu aşiretten devlete. İstanbul: Homer Kitapevi.
• Koşay, H. Z. (1948). “Karaz Sondajı”. Türk Tarih Kongresi 3 (ss.165-169). Ankara.
• Koşay, H. Z. (1984). Erzurum ve çevresinin dip tarihi. Ankara: Yayınevi: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Koşay, H. Z. ve K. Turfan (1959). Erzurum-Karaz kazısı raporu. Belleten XXIII/91, 349-413.
• Kozbe, G., Ceylan, A., Polat, Y., Sivas, T. Sivas H., Şahin, I. ve Tanrıver, D.A. (2008). Türkiye arkeolojik yerleşmeleri - 6a-b Demir Çağları. İstanbul: Ege Yayınları.
• Kökten, K. (1953). 1952 yılında yaptığım tarih öncesi araştırmaları hakkında. DTCFD –XI (2-4), 177-209.
• Ksenophon, (1974). Anabasis, onbinlerin dönüşü (Çev. T. Gökçöl), İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Küçükyıldız, İ. (2022). Kazı ve yüzey araştırmaları ışığında Erzurum ve çevresinde Demir Çağ mimarisi (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum.
• Lehmann-Haupt, C. F. F. (1928-1935). Corpus ınscriptionum chaldicarum (CICh), 2. Bände, Berlin – Leipzig.
• Melikişvili, G.A. (1950). Diauehi. Vestnik Drenaj İstorii 34/4, 26-42.
• Melikişvili, G.A. (1960). Urartskie klinoobraznye nadpisi. Moskova.
• Meyer, E (1953). Geschichtedes Altertum II. Stutgart: Salzwasser-Verlag GmbH.
• Orthmann, W. (1968-69). Eine Urartaeischer Inschrift in Avnik. Archiv für Orientforschung 22: 77-78.
• Özgül, O. (2011). Eskiçağda (Yukarı) Aras Vadisi (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Özgül, O. (2016). Erzurum’da stratejik bir Urartu Kalesi: Tepeköy Pir Ali Baba. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 19, 137-157.
• Özkaya, V. (1994). Erzurum - Horasan - Aliçeyrek köyü yüzey araştırması. 11. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (ss. 379 – 397). Ankara.
• Özükan, B. (2022). Tabula Peutingeriana Haritası. İstanbul: Boyut Yayınları.
• Payne, M. R. (2006). Urartu çivi yazılı belgeler kataloğu, İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları.
• Pehlivan, M. (1990). Karaz ve Hurriler. 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi, I, 168-176.
• Pehlivan, M. (1991). Hayaşa MÖ. XV – XIII. yüzyıllarda Kuzeydoğu Anadolu. Erzurum.
• Sagona, A. G. (1984). The Caucasian region in the Early Bronze Age. British Archaeological Reports (BAR) International Series 214.
• Sagona, A. G. (2000). Sos Höyük and the Erzurum region in late prehistory: a Provisional chronology for Northeastern Anatolia Area. C. Morro and H. Hauptmann (Ed.), Anatolica XI Chronologies des Pays du Caucuses et de L’euphrate aux I ve III e Millenaries (pp. 329-373), Paris.
• Sagona, A. G., C. Sagona, H. ve Özkorucuklu. H. (1995). Excavations at Sos Höyük-1994: first preliminary report. Anatolian Studies, 45, 193-218.
• Sagona, A. G., Erkmen, M., Sagona, C. ve Thomas, I. (1996). Excavations at Sos Höyük, 1996: Second Preliminary Report. Anatolian Studies, 46, 27-52.
• Sagona, A. G., M. Erkmen ve Sagona, C., (1997). Excavations Sos Höyük 1995. 18. Kazı Sonuçları Toplantısı -I, 137- 143.
• Sagona, A. G., M. Erkmen ve Sagona. C. (1998). Excavations at Sos Höyük, 1996. 19. Kazı Sonuçları Toplantısı - I, 245-250.
• Sagona, A. G., M. Erkmen ve Sagona. C. (1999). Excavations at Sos Höyük, 1997. 20. Kazı Sonuçları Toplantısı -I, 205-206.
• Sagona, C. (2004a). Literary tradition and topographic commentary, Archaeology at the North-East Anatolian Frontier I: An Historical Geography and a Field Survey of the Bayburt Province, 25-96.
• Sagona, C. (2004b). Did Xenophon Take the Aras High Road? Observations on the Historical Geography of North-East Anatolia. Ancient Near Eastern Studies Suppliment -14, 299-331.
• Şenyürek, M. S. (1944). Anadolu’da bulunan iki yeni Paleolitik alete dair bir not. DTCFD 2(2), 349-352.
• Taeschner, F. (2010). Osmanlı kaynaklarına göre Anadolu yol ağı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tarhan, M. T. (1978). M.Ö. XIII. yüzyılda Uruatri ve Nairi konfederasyonları (Doçentlik Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Toptaş, K. (2014). Urartuluların Kimmerler ve İskitler ile münasebetleri (Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Üngör, İ. (2015). Urartu kale kazıları (Pasinler Kalesi). Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya kültürleri sempozyumu (ss. 432-442), Cambridge Scholars Publishing II.
• Üngör, İ., Bingöl, A. ve diğerleri (2014). 2012 yılı Erzincan-Erzurum illeri yüzey araştırmaları. 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, (ss. 61-77). Ankara.
• Wilhelm, G. (1994). The Hurrians. Warminster.
• Yıldırım, S. (2007). Okçular/Berta Havzası ve çevresinde tarihi ve Arkeolojik araştırmalar (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.