A Study on Bitlis Folk Meteorology

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 4, 1406 - 1424, 03.10.2025

Ramazan Ergöz

https://doi.org/10.33206/mjss.1713311

Öz

As a result of observation based on experience, humans have acquired knowledge of the environment they live in and have passed this knowledge on from generation to generation. This accumulation has become traditional and has been called ecological knowledge. The elements of ecological knowledge conceptualized as traditional ecological knowledge include topics such as traditions and customs, folk medicine, folk cuisine and folk meteorology. In particular, folk meteorology is nourished by cultural memory based on beliefs and practices that shape the relationship between humans, nature and the sky, which originate from the mythical thought system. Societies that depend on agriculture and animal husbandry for their livelihood are in a close relationship with weather events. Rainfall, sun exposure and seasonal cycles are very important for activities such as agriculture and animal husbandry to be carried out in a healthy way. Traditional knowledge fed by folk meteorology is used to predict weather events, and these predictions enable societies to take precautions against environmental conditions. Thus, data based on folk meteorology are epistemological resources that enable societies to feel secure against atmospheric conditions. The main sources of income in the Bitlis region are agriculture and animal husbandry. These sources of income, which are also influenced by topographic conditions, are among the professions where the impact of meteorological events is felt the most. In the Bitlis region, it is possible to see rituals, beliefs and narratives reflected in the oral culture that are processed into the cultural memory for predicting weather events. It is seen that especially the elderly, shepherds and those engaged in agriculture continue to keep this knowledge alive. The aim of this study is to record this cultural accumulation, which is in the cultural memory of Bitlis but is in danger of disappearing with the spread of technology-based meteorological information. The data obtained through field research method, interview technique and written source scanning were analyzed from a qualitative perspective.

Anahtar Kelimeler

Bitlis , culture , knowledge , folk meteorology , tradition

Etik Beyan

During the writing process of the study “A Study on Bitlis Folk Meteorology” scientific rules, ethical and citation rules were followed. No falsification was made on the collected data and this study was not sent to any other academic publication medium for evaluation. In addition, permission was obtained from the Bitlis Eren University Social and Humanities Sciences Ethics Committee (Date: 24/04/2025 and Decision no: E.7252) to conduct the research.

Bitlis Halk Meteorolojisi Üzerine Bir İnceleme

Öz

İnsan, deneyime dayalı gözlem sonucu yaşadığı çevrenin bilgisine sahip olmuş ve bu bilgiyi de nesilden nesille aktarmıştır. Bu birikim, gelenekselleşerek ekoloji bilgisi adını almıştır. Geleneksel ekolojik bilgi olarak kavramsallaştıran ekolojik bilgi unsurlarının içerisinde; gelenek ve görenekler, halk tıbbı, halk mutfağı ve halk meteorolojisi gibi konular yer alır. Özellikle halk meteorolojisi mitik düşünce sisteminden kaynağını alan insan-doğa ve gökyüzü ilişkisini biçimlendiren inanış ve uygulamalara dayalı kültürel bellekten beslenir. Geçimini tarım ve hayvancılığa bağlı olarak sürdüren toplumlar, hava olayları ile sıkı bir ilişki içerisindedir. Halk meteorolojisinden beslenen geleneksel bilgiler, hava olaylarının öngörülmesinde kullanılmakta ve bu öngörüler, toplumların çevresel koşullara karşı önlemler almasına olanak tanımaktadır. Böylece halk meteorolojisine dayalı veriler, toplumların atmosferik koşullara karşı kendilerini güven duygusu içinde hissetmelerini sağlayan epistemolojik kaynaklara dönüşür. Bitlis yöresinde temel geçim kaynaklarının başında tarım ve hayvancılık gelmektedir. Topografik şartların da etkisiyle insanların yöneldiği bu geçim kaynakları, meteorolojik olayların etkisinin en çok hissedildiği meslekler arasındadır. Bitlis yöresinde hava olaylarının önceden tahmin edilmesine yönelik olarak kültürel belleğe işlenen ritüelleri, inanışları, sözlü kültüre yansıyan anlatıları görmek mümkündür. Bu çalışmanın amacı Bitlis’in kültürel belleğinde yer alan ancak teknolojiye dayalı meteorolojik bilginin yaygınlaşmasıyla yok olup gitme tehlikesinde olan bu kültürel birikimi kayıt altına almaktır. Alan araştırması yöntemi, görüşme tekniği ve yazılı kaynak taraması yoluyla edilen veriler nitel bir bakış açısıyla analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bitlis , kültür , bilgi , halk meteorolojisi , gelenek

Etik Beyan

“Bitlis Halk Meteorolojisi Üzerine Bir İnceleme” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş, toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir. Çalışma için etik kurul izin belgesi. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Araştırmaları Etik Kurulunun 2025/04-24 ve E.7252 sayılı kararıyla alınmıştır.

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1964). Türkiye’de yağmur duası. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 22, 3-4, 221-250.
• Anadolu Ajansı (2025). Bitlis’in Gezo pekmezi. https://www.aa.com.tr/tr/arsiv/bitlisin-gezo-pekmezi/420179.
• Artun, E. (2015). Türk Halkbilimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Ateş, M. (2001). Mitolojiler ve semboller / Anatanrıça ve doğurganlık sembolleri. İstanbul: Aksiseda Matbaası.
• Berkes, F. (1993). Traditional ecological knowledge in perspective. Traditional ecological knowledge: Concepts and cases. (ed.: Julian T. Inglis), Ottowa: International Development Research Centre.
• Bitlis Tarım ve Orman İl Müdürlüğü (2025). İlimiz Hakkında Genel Bilgiler. T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı.
• https://bitlis.tarimorman.gov.tr/Menu/17/Ilimiz-Hakkinda-Genel-Bilgiler
• Coğrafya.gen.tr (2021, Temmuz 15). Bitlis ekonomisi. https://www.cografya.gen.tr/tr/bitlis/ekonomi.html
• Darkot, B. (1979). Bitlis, İslam Ansiklopedisi (C. 2). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları
• Demir, R. (2019). Halk meteorolojisi ve bir meteoroloji örneği: kocakarı hesabı. Jass-Studies The Journal of Academic Social Science Studies, (75), 213-222. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7652
• Demirkaya, H. (2013). Antalya’da geleneksel hava durumu tahmini yöntemleri. Milli Folklor, 25 (98), 48-60.
• Doğan, O. (2024). Geleneksel ekolojik bilgi bağlamında Iğdır’da bir halk meteorolojisi uygulaması. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17(Özel Sayı), 132-145. https://doi.org/10.12981/mahder.1508074
• Gazanfargizi, A. (2023). Türklerde Güneşe Saygı: Çile Gecesi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 16(44), 1599-1605. https://doi.org/10.5281/zenodo.10012885
• Kalafat, Y. (2009). Ahlatşahlar’dan günümüze Bitlis ve çevresinde halk inançları. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kışlalıoğlu, M. & Berkes, F. (2019). Çevre ve ekoloji. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Korkmaz, R. (2016). Aytmatov anlatılarında ötekileşme sorunu ve dönüş izlekleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tan, N. (2003). Folklor (Halk Bilimi): Genel bilgiler. Ankara: Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu Yayınları.
• Vecel C, (2009, 24-26 Haziran) Kudret helvası pekmezi. I. Uluslararası Doğu Anadolu Bölgesi Geleneksel mutfak Kültürü ve Yemekleri Sempozyumu, Bitlis.
• Vural, A. (2020). Alanya halk takvimi, takvimsel uygulamalar ve halk meteorolojisi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yolcu, M. A., Aça, M. & Dinç, N. (2023). Homo naturalis: İnsan ve geleneksel ekolojik bilgi. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Yolcu, M. A., (2023, 5-7 Ekim). Çanakkale kıyı balıkçılığına dair geleneksel ekolojik bilgi. M. N. Öcal & N. ÖZDEMİR (Ed.) Uluslararası Deniz ve Kıyı Sempzoyumu Bildiri Kitabı (ss. 265-272). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını.
• Zülfikar, H. (2021). Bitlis halk ağzı ve kültürü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• @haritaveri (2025, Mayıs 15). Bitlis topografya haritası. [instagram gönderisi]. Instagram. https://www.instagram.com
• KK-1: Nurettin Göktaş, Bitlis / Güroymak 1946, ilkokul mezunu, emekli. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-2: Mehmet Bakır, Bitlis / Merkez 1971, ortaokul mezunu, çiftçi. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-3: H. Abdullah Küle, Bitlis / Mutki 1935, lise mezunu, emekli. (Görüşme: 09.05.2025)
• KK-4: Mehmet Şirin Güneş, Bitlis / Mutki 1954, okuma yazma yok, emekli. (Görüşme: 09.05.2025)
• KK-5: Mehmet Can Özdemir, Bitlis / Merkez 1952, lise mezunu, emekli öğretmen. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-6: Süleyman İnan, Bitlis / Tatvan 1952, ilkokul mezunu, çiftçi. (Görüşme: 08.05.2025)
• KK-7: Kerem Çağlayan, Bitlis / Güroymak 1969, ilkokul mezunu, çiftçi. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-8: Talip Namlı, Bitlis / Merkez 1969, ortaokul mezunu, serbest meslek. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-9: Neslihan Ata, Bitlis / Merkez 1966, ilkokul mezunu, ev hanımı. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-10: Avdet Pirbudak, Bitlis / Merkez 1990,lise mezunu, kuaför. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-11: Suna Taşdemir, Bitlis / Tatvan 1976, lise mezunu, ev hanımı. (Görüşme: 08.05.2025)
• KK-12: Zeki Gören, Bitlis / Mutki 1973, lise mezunu, çiftçi (Görüşme: 09.05.2025)
• KK-13: Kutbettin Ayaz, Bitlis/ Tatvan 1960, lise mezunu, çiftçi(Görüşme: 08.05.2025 )
• KK-14: Cahit Güzeltaş, Bitlis / Tatvan 1963, ön lisans mezunu, memur. (Görüşme: 08.05.2025)
• KK-15: Remziye Dürel, Bitlis / Merkez 1958, ev hanımı. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-16: Metin Kaçmaz, Bitlis / Mutki 1977, ortaokul mezunu, aşçı. (Görüşme: 09.05.2025)
• KK-17: Murat Akbulat, Bitlis / Tatvan 1964, ortaokul mezunu, esnaf. (Görüşme: 08.05.2025)
• KK-18: Hayrettin Kut, Bitlis / Tatvan 1960, ortaokul mezunu, esnaf. (Görüşme: 08.05.2025)
• KK-19: Ahmet Fevzi Gündoğdu, Bitlis / Merkez 1961, lise mezunu, esnaf. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-20: Besim Gündoğdu, Bitlis / Merkez 1977, lise mezunu, işçi. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-21: Sami Sunar, Bitlis 1961, ilkokul mezunu, işçi. (Görüşme: 10.05.2025)
• KK-22: Güven Ayber, Bitlis / Ahlat 1970, lisans mezunu, öğretmen. (Görüşme: 11.05.2025 )
• KK-23: Şıbzerrin Yeşilyurt, Bitlis /Mutki 1943, okuryazar değil, ev hanımı. (Görüşme: 09.05.2025)
• KK-24: Mücahit Sesli, Bitlis / Güroymak 1970, ilkokul mezunu, esnaf. (Görüşme: 10.05.2025 )
• KK-25: Abdulhakim Kartal, Bitlis / Tatvan 1981, lisans mezunu, öğretmen. (Görüşme: 10.05.2025)