YILDIZ SARAYI’NIN TARİHÇESİ VE YERLEŞİM PLANI

Yıl 2024, Sayı: 27, 5 - 21, 24.12.2024

Nesrin Taşer

Öz

Geleneksel saray mimarisinin en belirgin özelliklerinden biri, birbirinden bağımsız biçimde konumlanan köşk, pavyon gibi zamanla eklenen yapılarla genişleyip büyümesidir. Doğu’ya özgü motiflerin yeniden ağırlık kazanmaya başladığı 19. yüzyılın son çeyreğinde, yüksek duvarlarla çevrili, denizle ilişkisi koparılan küçük mekânlı kale kent modeline dönüş yaşanmıştır. Yıldız Sarayı, tek bir büyük yapıdan ziyade, çeşitli işlevlere hizmet eden farklı ölçeklerdeki mimari ve kentsel unsurların bir araya getirildiği bir yerleşke olarak tasarlanmıştır. Bu yerleşkede padişahın özel yaşamı ve devlet yönetimi için ayrılmış köşkler ve kasırlar bulunmaktadır. Yönetimle ilişkili kısımlar savunma ve güvenlik birimlerini içerirken, tamirhâne, marangozhâne, demirhâne, kilithâne, ayar ve çini atölyeleri gibi çeşitli üretim ve bakım atölyelerine de yer verilmiştir. Ayrıca mutfak ve kiler gibi servis yapıları; cami ve mescit gibi dinî mekânlar; tiyatro, müze ve kütüphane gibi
kültür-sanat alanları ile birlikte silahhâne, eczahâne ve hayvanat bahçesi gibi çok yönlü işlevler için tasarlanmış yapılar yer almaktadır. Bu çeşitlilik, Yıldız Sarayı’nı hem bir saray kompleksi hem de çok yönlü bir kentsel yerleşim hâline getirmiştir. Yapısal olarak kırsal mimari anlayışı yansıtan mekânlar önceden tasarlanarak tek seferde değil, uzun bir zaman dilimi içinde inşa edilmiş; zamanla yıkılan, yanan, yeniden yapılan yapı ve eklerle birlikte sürekli olarak değişmiş ve sonunda kendi kendine yetebilen, korunaklı ve dışa kapalı bir dünya oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Saray, Köşk, Mimari, Geleneksel, Avlu, Bîrun, Enderûn, Harem

Kaynakça

• Kaynakça Adıgüzel, Hatice. “Bir Tasarımın İzinde: Yeni Bulgular Işığında Raimondo D’aronco’nun İlk İstanbul Projesi Dersaadet Ziraat ve Sanayi Sergi-i Umumisi”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi. (2019): 36/1 157-182.
• Altıner, F. Pınar. II. Abdülhamid Dönemi’nde İstanbul Bahçeleri (1876-1909). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2008.
• Aydın, Hilmi. Resimli Belgelerde Topkapı Sarayı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Kültür AŞ Yayınları, 2013, 148.
• Batur, Afife. “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. Cilt 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985: 1038-1090.
• Batur, Afife. “Çırağan Sarayı: Mimari”, Dünden Bugüne Beşiktaş. Ed. N. Akbayar. İstanbul: Beşiktaş Belediye Başkanlığı Yayınları, 1998, 76-79.
• Batur, Afife. “Yıldız Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt. 7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994: 520-526.
• Berger, Albrecht. “Tarih İçinde Beşiktaş”, Dünden Bugüne Beşiktaş. Ed. N. Akbayar. İstanbul: Beşiktaş Belediye Başkanlığı Yayınları, 1998, 13-16.
• Bilgin, Bülent. Geçmişten Yıldız Sarayı, Yıldız Sarayı Vakfı, 1988. Bilgin, Bülent. “Yıldız Sarayı: İstanbul’da XIX. Yüzyılın Sonlarında Nihaî Şeklini Alan Saray”, TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013: 541-544.
• Binan, Can, Cengiz Can. “Yıldız Sarayı ve Yıldız Teknik Üniversitesi”, Basılmamış Notlar. 1999.
• Can, Selman. Belgelerle Çırağan Sarayı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Cezar, Mustafa. Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları,1971.
• Çelik, Zeynep. Displaying the Orient: Architecture of Islam at nineteenth- century world’s fairs. Comparative studies on Muslim societies. 12. Berkeley: University of California Press, 1992.
• Demirbulak, Ayşegül. “Konut ve İdare Merkezi Olarak Osmanlı Sarayları”, Marmara Sosyal Araştırmalar Dergisi. 6 (2014): 36. Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1986.
• Devrim, G. Melishan. Osmanlı Saray Mimarisinde Form ve Anlam Değişimi (19. Yüzyıl). Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul, 2001.
• Dionysios Byzantios. Boğaziçi’nde Bir Gezinti. Çev. M.F. Yavuz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Eldem, H. Sedat. Boğaziçi Anıları. Cilt 2, İstanbul: Aletaş Alarko Eğitim Tesisleri, 1979.
• Eldem, H. Sedat. Köşkler ve Kasırlar. Cilt 2, İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, 1969.
• Esemenli, Deniz. Osmanlı Sarayı ve Dolmabahçe. İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık, 2002.
• Evliyâ Çelebi. Seyahatnâme. Haz. Z. Danışman. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1969.
• Ezgü, Ferit. Yıldız Sarayı Tarihçesi. İstanbul: Harb Akademileri Komutanlığı Yayınları, 1962.
• Gezgör, Vahide, Feryal İrez. Yıldız Sarayı Şale Kasr-ı Hümayunu. İstanbul: Millî Saraylar Yayınları, 1993.
• İşözen, Erhan. “Ortaköy”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 6, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994: 141-143.
• İzgi, C. Fırat. Yıldız Teknik Üniversitesi Yıldız Kampüsü Dört Şehzade Köşkü Avlusu Analizi ve Restorasyon Önerisi. Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2011.
• Kanat, Sedat. “II. Abdülhamid Döneminde Mâbeyn-i Hümâyûn’un Başlıca Fonksiyonları”. Akademik Matbuat. 1/1 (2017): 72-94.
• Niğdeli, Esra. Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi (Yıldız Sarayı Damatlar Dairesi) Binasının Mimari Değerlendirmesi ve Koruma Sorunları. Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2005.
• Öztuna, Yılmaz. “İstanbul Yıldız Sarayı”. Hayat Saraylar İlâvesi. (1954): 41-52.
• Sağdıç, Zafer. “Osmanlı Politik Sisteminin Osmanlı Saray Mimari Mekân Örgütlenmesi Üzerindeki Etkileri”, Türkler. Cilt 12, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 211-217.
• Sevgin, Erdoğan. “İstanbul Saraylarında Adım Adım: Yıldız Sarayı”, Hayat Tarih Mecmuası. 1/5 (1966): 38-47.
• Sözen, Metin. Devletin Evi Saray. İstanbul: Sandoz Yayınları, 1990. Şahin, Haşim. “Yahyâ Efendi, Beşiktaşlı”, TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt 43, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013: 243- 244.
• Şehsuvaroğlu, Y. Halûk. İstanbul Sarayları. İstanbul: Millî Saraylar Yayınları, 2011.
• Tuğlacı, Pars. Osmanlı Mimarlığında Balyan Ailesi’nin Rolü. İstanbul: Yeni Çığır Kitabevi Sanat Yayınları, 1993.
• Turan, Rahşan. İstanbul’da Batılılaşma Etkisindeki Osmanlı Kâgir Saraylarının Bahçe Kapıları. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, 2014.