TOPKAPI SARAYI MÜZE ENVANTERİNDE EH120 NUMARASI İLE YER ALAN TOMAR FORMLU SANCAK KU’RAN’IN DESEN VE YAZI ÇÖZÜMLEMESİ

Yıl 2025, Sayı: 28, 167 - 185, 24.06.2025

Fahriye Oya Kuyumcu

Öz

İslam dünyasında tarih boyunca çok sayıda el yazması Kur’an, hattatlar tarafından farklı yazı tipleri ve istiflerle yazılmış ve müzehhipler tarafından tezhiplenmiştir. Kitap formunda olanlar en sık rastlananlardır. Gubari yazı ile çok küçük yazılanlar ise ayrı bir ustalık gerektirdiğinden en ender bulunanlardır. Kur’an’lar genellikle okunmak üzere çoğaltılırken, bazen kötülük ve fenalıklardan korunmak için, bazen de sanatsal değeri çok yüksek olarak estetik amaçlı olarak hazırlanmışlardır. Topkapı Sarayı Müze envanterinde yer alan on tomar formlu sancak Kur’an’larından biri olan EH120 nolu Sancak Kur’an’ı, sancak Kelam-i kadimi olarak anılmakta ve içindeki kufi, sülüs, talik ve gubari yazıların estetik ve sanatsal niteliği ile ön plana çıkmaktadır. Eserde yer alan altı ana yazı kompozisyonunun benzersizliği ve tezhip deseni formundaki yazı kompozisyonlarının eşsizliği bu eseri incelenmeyi ve gün yüzüne çıkarmayı zorunlu hale getirmektedir. Çalışmamızda öncelikle sancağın dini ve ritüel anlamı, toplumsal ve siyasi boyutu açıklanmış, sancak elemanları tariflenmiş ve sancaklara takılan Sancak Kur’anları fiziksel özelliklerine göre sınıflandırılmıştır. Tomar formlu sancak Kur’anlarının en nadide örneklerinden biri olan TSM EH120 nolu eser yazı içeriği ve tezhip desen özelliklerine göre incelenmiştir. Bu çalışma sürecinde, eserde yer alan ayet ve hadislerin okumaları yapılmış, tüm eser ve içindeki kompozisyonlar bilgisayar ortamında grafiklenmiş ve eser bu nitelikleri ile sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sancak Ku'ran'ları , Tomar Formlu Ku'ran'lar , Topkapı Sarayı Müzesi EH120

Proje Numarası

5

Kaynakça

• Kaynakça Acar, M. Şinasi. “Sancak Kuranları.” Antik Dekor, 88 (2005): 120- 124.
• Arseven, Burhan. Sanat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1943.
• Aydın, Hilmi. “Hakimiyet, Rütbe ve Savaş İşareti Olarak Tuğlar.” 5. Müzecilik Semineri Bildirileri. İstanbul: Askerî Müzesi ve Kültür Sitesi Komutanlığı, 2000, 73-74.
• Aydın, Hilmi. Sultanların Silahları: Topkapı Sarayı Silah Koleksiyonu. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007.
• Demirli, Ayça Özer. “Sancaklar: Milli Saraylar Koleksiyonu Tılsımlı Sancak Örneği.” Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi, Ed. Fahrettin Gün vd. Ankara: TBMM Milli Saraylar Yayını No. 131, 2017: 45-57.
• Eberhard, Wolfram. Çin Tarihi. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022. Erdem, Sargon. “Alem.” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 2. İstanbul: TDV Yayınları, 1989: 352–353.
• Erdem, Sargon. “Alemin Tarihçesi ve Monçuk, Hilal, Boynuz Alemlerin Menşeileri Üzerine.” Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi. 1/3 (1988): 103–117.
• Gök, Uğur, Cavid Qasimov, Isman Kimya. “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatında Sancak Biriminin İdari Yapısı ve İşleyişi”, Turkuaz Dergisi. 2/1 (2021): 44-62.
• Gündüzöz, Güldane. “Tekke Hayatında Üç Muktedir Figür: Sancak, Alem ve Tuğ.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 85 (2018): 164.
• Karatepe, İlkay. Askerî Müzesi Bayraklar ve Sancaklar Koleksiyonu. İstanbul: Askerî Müzesi ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları, 2008.
• Keskin, Hakan. “Türk Tarihinde Bayraklar.” Jandarma Genel Komutanlığı Jandarma Dergisi. 114 (2002): 29.
• Köprülü, Orhan F. “Bayrak.” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 5. İstanbul: TDV Yayınları, 1992: 247–248.
• Sami, Şemseddin. Kamus-ı Türki. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1985.
• Şahin, İlhan. “Sancak.” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 36. İstanbul: TDV Yayınları, 2009: 97.
• Şahin, Rabia. “Osmanlı ve Safevi Devletine Ait Bazı Sancak Alemleri.” İnteraktif Bilim: Disiplinlerarası Araştırma ve İncelemeler Dergisi. 1 (yıl belirtilmemiş): 115.
• Soysal, Mahmut Enes. “Tarihsel Süreçte Bayrak ve Sancaklarımız.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 42 (2010): 211–212.
• Tekin, Feridun. “Hz. Peygamber Döneminde Sancak Kullanımı ve Sancaktarlık Yapan Sahabiler.” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 22/2 (2022): 340.
• Tezcan, Hülya ve Turgay Tezcan. Türk Sancak Alemleri. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1992.
• Yavuz, Güngör. “Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesindeki Sancak Alemleri”, Arkitekt, İstanbul. 1967: 180