Türk Sanatında Kötü Ruhlar

Yıl 2020, Sayı: 21, 59 - 88, 10.05.2020

Yaşar Çoruhlu

Öz

Ön-Türklerden günümüze kadar olan birkaç bin yıllık süreç içerisinde, ağırlıklı olarak Orta Avrasya bölgesine yayılmış Türk topluluk ve devletlerinin, çeşitli yerlerde ve devrelerde geliştirdiği Türk sanatlarında, “kötülük imgesinin yansımaları üzerine çalışmalar henüz başlangıç evresindedir. Bununla birlikte ilk bakışta bile kötü olarak nitelendirilen varlıkların mitolojide, dini inançlarda ve sanatta büyük bir yer tuttuğu kolayca anlaşılabilmektedir.
Başlangıç evresi net olarak tespit edilememişse de günümüze gelen bazı sanat eserlerinden veya tasvirlerden Milattan önceki dönemlerden itibaren kötü varlıklara ilişkin bazı yorumlarda bulunabiliyoruz. Hun, Göktürk, Uygur gibi büyük ana devrelerin yanı sıra devlet kuramamış Türk toplulukları ile ilgili de epey kayıt ve sanat eseri veya eserler üzerinde tasvirler bulunmaktadır. Bilhassa 18. yüzyıldan sonra daha çok Sibirya ve İç Asya ayrıca Orta Asya bölgelerinde yapılan alan çalışmalarında gerçekleştirilen kayıtlar ve elde edilen bilgilerle önemli oranda Türk topluluklarında “kötülüğün” nasıl anlaşıldığı ve yansıtıldığına dair tespitler-yorumlar yapılabilmiştir.
Esas itibariyle Türklerde kötü ruhlar Türk Gök, Yer-Su ve Atalar kültleri çerçevesinde şekillenmiştir. Zamanın akışı içerisinde farklı dinler içerisine giren Tabgaçlar, Uygurlar, Karluklar gibi Türk kavimleri vasıtasıyla Budist ve Maniheist mitoloji gibi diğer dinlerin mitolojileri de yeni kötü varlıkların genel repertuara katılmasıyla sonuçlanmıştır. Öte yandan tüm Orta Avrasya’ya eskiden beri bir yayılım söz konusu olduğu için farklı topluluklar ile de ortaya çıkan ilişkiler sonucunda da kötü ruhların tanımlanmasında karşılıklı etkiler söz konusu olmuştur.
Türklerin önemli bir bölümü Müslüman olarak İslâm Kültür dairesi içine girdiklerinde kimi Ön Asya ve çevresi inançlarının da katılımıyla “kötü ruhlar” konusu karmaşık ve eklektik bir durum arz etmeye başlamıştır. Bütün bu dönemlerin özellikleri İslâm anlayışı ile de şekillenerek günümüze kadar ulaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Sanatı, Gök, Yer-Su, Budist, İslâm.

Kaynakça

• Alekseyev, N. A. (2013). Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi. (Çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları,.
• And, M. (1998). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası. İstanbul: Akbank Yayını.
• Anohin, A. V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. (Çev. Zekeriya Karadavut-Jannet Meyermanova). Konya: Kömen Yayınları.
• Anonim. (1982). Along The Ancient Silk Routes-Central Asian Art from the West Berlin State Museums. New York: The Metropolitan Museum of Art.
• Arat, R. R. (1987). Makaleler. (Yayına Hazırlayan Osman Fikri Sertkaya). C.I. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. ss. 424-425.
• Bağcı, S. - F. Çağman - G. Renda - Z. Tanındı (2006). Osmanlı Resim Sanatı. İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınlar.
• Berlekamp, P. (2011). Wonder, İmage And Cosmos in Medieval İslam. New Haven and London: Yale University Press.
• Bussagli, M. (1979). Central Asian Painting-From Afghanistan to Sinkiang, Geneva: SkiraRizzoli.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Cemiloğlu, İ. (2000). 14. Yüzyıla Ait Bir ‘Kısas-ı Enbiyâ Nüshası Üzerinde Sentaks İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Chavannes, E. (2007). Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. (Çev. Mustafa Koç). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2009). Türk Sanatı ve Mitolojisi’nde Kötülüğün Tasviri, E. Gürsoy (Ed.) Lânet Kitabı içinde (ss.405-450). Naskali). İstanbul: Kitabevi.
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları. (8.baskı).
• Çoruhlu,Y.(2019). Türk Sanatı’nda Hayvan Sembolizmi- Proto-Türk Devrinden , M.S.14. Yüzyıla Kadar Efsanevi ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme. C. I. İstanbul: Ötüken Neşriyat. (3.baskı).
• Esin, Yu. (2009). Tayna Bogov Drevney Stepi. Abakan: Abakan Hakasya, Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü.
• Grünwedel, A. (1912). Altbuddhistische Kultstätten in Chinesisch-Turkestan. Herausgegeben Mit Unterstützung Des Baessler-Instituts in Berlin, Berlin: Druck Und Verlag Von Georg Reimer.
• Haydaroğlu, M. (Haz.). (2004). Ben Mehmed Siyah Kalem, İnsanlar ve Cinlerin Ustası- I, Mehmed Siyah Kalem, Master of Humans and Demons İstanbul: Yapı ve Kredi Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (1998). Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi (Çev. Besim Atalay). C. I Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.
• Kaşgarlı Mahmud. (1998). Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi (Çev. Besim Atalay). C. II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. (4.baskı).
• Kaşgarlı Mahmud (1998). Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi (Çev. Besim Atalay). C. III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. (4.baskı).
• Kaşgarlı Mahmud (1998). Divanü Lûgat-İt-Türk Dizini “Endeks” (Çev. Besim Atalay). C. IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. (4.baskı).
• Kırilen, G. (2016). Göktürklerden Önce Türkler Ankara: Gece Kitaplığı.
• Kubarev, G. (2012). “Altaydaki Ejelgi Turkterdın Jartastaki Suretteri-Naskalnıe Gravurı Drevnih Tyurkov Altaya”. Avraziyadakı Turk Mürası VI-VIII g.g.-Tyurskoe Naslediye Evrazii VI-VIII.V.V.. Astana: A.N. Guliyev,Avraziya Ülttık Universiteti. ss. 131-146.
• Kur’an-ı Kerim Meali (Türkçe Çeviri-Prof. Dr. Yaşar Nuri Öztürk). (2017) İstanbul: Yeni Boyut Yayınları.
• Mau-Tsai, L. (2006). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri (Çev.Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Müller, F.W.K.-A. Von Gabain (1945). Çaştani Bey Hikâyesi-Uigurica IV-A. (Çev. S. Himran). İstanbul: Burhaneddin Erenler Basımevi.
• Nowgorodowa, E. (1980). Alte Kunst Der Mongolei. Leipzing: E.A. Seeman Verlag.
• Onat, A.-S.Orsoy-K. Ercilasun (2004). Han Hanedanlığı Tarihi-Hsiung-nu (Hun) Monografisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Orkun, H. N. (1987). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.
• Sagalayev, A. M. (2017). Ural Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller. (Çev. Ali Toraman). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Seroşevsky, V. L. (2007). Saka Yakutlar. (Çev.Arif Acaloğlu). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Tekin, Ş. (1993). Uygurca Metinler I-Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh). Vap hua ki atlıġ nom çeçeki sudur (Saddharmapundarīka-sütra). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Turan, A. B. (2020). Türk Canavarları Sözlüğü-Şamanist Söylencelerde Canavarlar ve Şeytani Ruhlar. İstanbul: Gerekli Kitaplar Yayıncılık.
• User, H. Ş. (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları-Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları (2.baskı).
• Whitfield, R.-A. Farrer (1990). Caves of the Thousand Buddhas-Chinese Art from the Silk Route. London: British Museum Yayını.