Göksel Dünyada İyilik ve Kötülüğün Sembolleri: İslam Tasvir Sanatında Melek ve Şeytan

Yıl 2020, Sayı: 21, 142 - 164, 10.05.2020

Gülsen Tezcan Kaya

Öz

Dünya kültürlerinde ve mitlerinde sıklıkla karşılaşılan evrensel konulardan biri olan melek ve şeytan, insanın yaratıldığı ilk günden bu yana, iki dengeleyici güç olarak, insanlığın hayrına ya da şerrine karşı mücadele etmiş ruhani varlıklardır. Özellikle kutsal kitaplar, dinî söylenceler ve mitler aracılığı ile her ikisinin de görülmemesi, duyulmaması ama varlığına inanılması sonucu, insanoğlunun yarattığı birçok hikâyede can bulmuş ve binlerce yıldır da farklı inanç ve kültürlerde değişik biçimlerde hayal edilerek nakkaşların fırçalarından dökülerek, el yazmalarının yapraklarında yerlerini almışlardır. Melekler, Tanrı’nın insanlar için göndermiş olduğu ulaklardır. Kimi, insanların eylemlerini denetler, kimi insanla gök arasındaki ilişkiyi kurar, kimi ibadet eder, kimi insanların isteklerini değerlendirir. Şeytan ise kıyamet gününe kadar bütün gücüyle insanlığın kötülüğü için uğraşır. Onları doğru yoldan saptırır ve karanlığa sürükler. Melek ve şeytan suretleri, çoğu zaman yer aldığı eserdeki hikâyeye göre şekillenirken, bazen de yer aldığı metinden bağımsız olarak hadisler, dînî söylenceler ve halk hikâyelerinin kaynaklık etmesiyle, farklı yorumlanmışlardır.
Bu bağlamda iyiliğin ve güzelliğin evrensel sembolü melek suretleri hem metinlerle bağlantılı olarak biçimlenmiş hem de metinden bağımsız olarak bezeme amaçlı kullanılmıştır. Şeytan suretleri ise, metne bağlı kalmış, cennette ve cennetten atıldıktan sonraki süreç içinde antropomorfik ve zoomorfik özellikleri korunarak tasvir edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Melek, Şeytan, İslam ikonografisi, El yazmaları

Kaynakça

• And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• And, M. (2004). Osmanlı Tasvir Sanatları: Minyatür. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Arnold, T. W. (1965). Painting in Islam. A Study of the Place of Pictorial Art in Muslim Culture. New York: Dover Publications.
• Kelpetin Arpaguş, H. (2001). “Kara Davud”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 24, 2001.
• Bağcı, S. (2003). Konya Mevlânâ Müzesi Resimli Elyazmaları. İstanbul: Konya ve Mülhakatı Eski Eserleri Sevenler Derneği Yayıları.
• Bağcı, S. (1978). Topkapı Sarayı’ndaki Yedi Minyatürlü Kısas-ı Enbiyâ Kopyası Üzerine İkonografik Çalışma, (Yayımlanmamış Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Brend, B.(2010). Muhammad Juki’s Shahnamah of Firdausi. London: Royal Asiatic Society and Philip Wilson Publishers.
• Brosh, N. - R. Milstein, (1991). Biblical Stories in Islamic Painting. Jerusalem: Israel Museum..
• Broyde, I, (1903). “Demon (In Arabic Literature)”. Jewish Encyclopedia, IV, London: Funl and Wagnalls, s. 520-21.
• Burge, S.R. (2012). Angels in Islam, Jalal al-Din al-Suyuti’s al Haba’ik fi Akhbar al-mala’ik, New York: Routledge.
• Bussagli, M., (2007). Angels, Ed. V. Buzzano&Lucia Moretti. New York: Abrams.
• Caner, A. (1974). Ankara Etnografya Müzesi’nde Bulunan Hadikatü’s-Süeda Yazması Minyatürleri, (Yayımlanmamış Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Cebeci, L. (1998). Kur’an’a Göre Melek Cin Şeytan, İstanbul: Şule Yayınları.
• Cemiloğlu, İ. (1994). 14. Yüzyıla Ait bir Kısas-ı Enbiya Nüshası Üzerinde Sentaks İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Deniz, A. Çağlar, Şah Ruh Miracnamesi Tercümesi, Nisan 2019 (https://www.researchgate.net/publication/332627047)
• Durmuş, D. “Mevlânâ’nın Mecâlis-i Seba’sında Tahkiye’ye Dayalı Değer Eğitimi”, Turkish Studies, 11/3, 2016, ss. 1011-1048).
• Duru, O. (1997). Kısas-ı Enbiya, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Erbaş, A. (2004). “Melek”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.29, İstanbul, s. 37-39.
• Erşahin, S. (2003). “Türklerin Hz. Muhammed Hakkındaki İlk Bilgi Kaynaklarından Kısas-ı Enbiyalar: Kısas-ı Rabguzi Örneği, Diyanet İlmi Dergi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Süreli Yayınlar. ss. 197-224.
• Farhad, M. ve Bağcı, S. (2009). Falnama, The Book of Omens. Smithsonian Institution London:Thames and Hudson.
• Firdevsî. (1994). Şehname. C. I, (Çev. Necati Lugal). İstanbul: MEB Yayınları, İstanbul.
• Firdevsî. (2016). Şehname. C. II, (Çev. Nimet Yıldırım), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Furat, A. (1970). “Şeytan”. MEB İslam Ansiklopedisi, IV, İstanbul, s. 491-493.
• Fuzulî, (2003). Hadikatü’s Süeda (Ermişlerin Bahçesi), (Sadeleştiren M. Faruk Gürtunca). İstanbul: Huzur Yayınevi.
• Hançerlioğlu, O. (1984). “Şeytan”, İslam İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi. s. 582-586.
• Grabar, O. (2009). Masterpieces of Islamic Art. The Decorated Page From the 8th to the 17th Century. Prestel, Münich, Berlin, London, New York: Prestel Verlag.
• İnal, G. (1995). Türk Minyatür Sanatı: Başlangıcından Osmanlılara Kadar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Kara Davud, (1976). Delail-i Hayrat Şerhi, (Sadeleştiren: Abdülkadir Akçiçek), İstanbul: Rahmet Yayınları.
• Kısai, (1992). The Tales of the Prophets of al-Kısa’i, (Çev. W.M. Thackston), Boston.
• Lowry, G. - Nemazee, S. (1998). A Jeweler’s Eye: Islamic Arts of the Book from the Vever Collection. Washington: University of Washington.
• Messadie, G. (1998). Şeytanın Genel Tarihi, İstanbul.
• Milstein, R. (1990). Miniature Painting in Ottoman Baghdad. Costa Mesa, California: Mazda.
• Milstein, R. vd. (1999). Stories of the Prophets. Illustrated Manuscripts of Qısas al Anbiya. California: Mazda.
• Onay, A.T. (1996). Türk Edebiyatında Mazmunlar. İstanbul: MEB Yayınları.
• Özervarlı, M. S. (2009). “İslam İnancında Melek”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 29, İstanbul, s. 40-42.
• Özkan, H. (2010). “Süyûtî”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 38, İstanbul, s. 188-198.
• Podskalsky, G. (1991). “Devil”, The Oxford Dictionary of Byzantium, New York: Oxford University Press, s. 616.
• Rabghuzi, (1995). The Stories of The Prophets Qısas al Anbiya an Eastern Turkish Version, Volume: One, Leiden.
• Rajabi, M. A. (2011). Iranian Masterpieces of Persian Painting. Tehran: Tehran Museum of Contemporary Art.
• Renda, G. (1969). Üç Zübdetü’t-Tevarih Yazmasının İncelenmesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Renda, G. (1977). “İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi’ndeki Zübdetü’t-Tevarih’in Minyatürleri”, Sanat, 6, İstanbul, s. 58-67.
• Russell, J.B. (1999). Şeytan. Antikiteden İlkel Hristiyanlığa Kötülük, İstanbul.
• Russell, J.B.(1999). Lucifer Orta Çağda Şeytan, İstanbul.
• Schimitz, B. (1992). Islamic Manuscripts in the New York Public Library. New York: Oxford University Press.
• Scognamillo, G. ve Arslan A. (1999). Doğu Batı Kaynaklarına Göre Şeytan. İstanbul: Karizma Yayınevi.
• Sinanoğlu, M. (2000). Diğer Dinlerde İlham, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 22, s. 100-101.
• Soucek, P. (1975). “An Illustrated Manuscripts of al-Biruni’s Chronology of Ancient Nations”,
• The Scholav and The Saint Studies in Commemoration of Pibu’l-Rayhan al-Biruni and Jalal al-Din Rumi, (Ed. P.J. Chelkowski), New York.
• Şirazî, (1992). Hafız Divanı, (Çev. Abdülbaki Gölpınarlı), Ankara: MEB Yayınları.
• Taberî, (1991). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, I, (Çev. Z.K. Ugan ve A. Temir), İstanbul: MEB Yayınları.
• Tanındı, Z. (1984). Siyer-i Nebi. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Timoni, A. (1856). “Des Anges Des Demons Des Esprits et Des Genies”, Journal Asetigue, VII, Paris, ss. 147-163.
• Welch, S. C. (1979). Wonders of the Age. Harvard: Fogg Art Museum.
• Yavuz, A.F. (1984). Kur’an-ı Kerim ve İzahlı Meal-i Âlisi, İstanbul.
• Yavuz, Y. Ş. (2000) “İlham”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 22, s. 98-100.