Eski Uygur Türkçesinde Bir İşlev Sözcüğü: koşa

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 509 - 526, 15.12.2025

Gündoğan Alpay

https://doi.org/10.16985/mtad.1695374

Öz

VIII. yüzyıl ile XIV. yüzyılın sonlarını kapsayan genişçe bir zaman diliminde ortaya çıktığı kabul edilen tercüme, uyarlama veya özgün nitelikli pek çok tarihî Türkçe metin ile Eski Uygur Türkçesi devri oldukça zengin bir edebiyata haizdir. Bu zengin dil malzemesinin doğal bir sonucu olarak tarihî metinlerde tespit edilebilen ancak hâlâ köken, yapı, işlev, anlam, kullanım vb. bakımlardan bulanık nitelikte olan ve Türklük bilimini meşgul eden birtakım hususlara rastlamak mümkündür.
Eski Türkçe alan yazını çerçevesinde bugüne kadar yapılan metin neşri çalışmalarında koşa formunun geçtiği cümlelerin aktarılmasında tutarsızlık olduğu ve devreyle ilgili dilbilgisi çalışmalarında müstakil olarak işlev sözcüğüne yer verilmediği görülmektedir. Türkçenin tarihî veya çağdaş diğer devrelerinde tanıklanabilmesine rağmen Eski Uygurca literatürde yer almaması formun tarihsel Türk dilinin kimi alanlarındaki tanıklıklarının gözden kaçırıldığını göstermektedir.
Bu çalışmada, literatürde ele alınmamış olan koşa formu, tespit edilebilen örnekler doğrultusunda ayrıntılı bir şekilde ele alınarak işlev sözcüğünün kategorik değeri ve dilbilgiselleşme süreci ortaya konmaya çalışılmıştır. Bunun sonucunda Totenbuch, Abitaki metinleri ve Suvarṇaprabhāsottama-Sūtra’da sınırlı sayıda da olsa örneklerine rastlanan koşa formunun, ‘ile, ile birlikte’ anlamıyla Eski Uygur Türkçesi işlev sözcüğü envanterine dahil edilmesi gerektiği teklif edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi , işlev sözcüğü , dilbilgiselleşme , edat , koşa

A Function Word in Old Uyghur: qośa

Öz

The Old Uyghur period is distinguished by a rich literary tradition, encompassing numerous translated, adapted, or original historical Turkic texts. These texts are widely accepted to have been produced over a timeframe, extending from the 8th to the end of the 14th century. As a result of this diversity of linguistic material, it is possible to come across a number of issues that can be identified in historical texts but are still vague in terms of origin, structure, function, meaning, pragmatics, etc., and which occupy Turkology.
A survey of textual publications from Old Turkic literature reveals inconsistencies in the translation of sentences containing the qośa form, and the function word is not included in itself in the grammar studies related to the period. Although it can be detected in other historical or contemporary periods of Turkic, its absence in Old Uyghur literature shows that the form’s examples in some periods of the historical Turkic have been overlooked.
In this study, an attempt was made to reveal in detail the categorical values and grammaticalization process of the qośa form, which has been overlooked in the literature, in line with the examples that could be identified. As a result, it has been proposed that the qośa form, which has limited examples in the Totenbuch, Abitaki texts, and Suvarṇaprabhāsottama-Sūtra, should be included in the Old Uyghur function words inventory with the meaning of ‘along with, with’.

Anahtar Kelimeler

Old Uighur , function words , grammaticalization , postposition , qośa

Kaynakça

• Ağca, Ferruh, “Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilişi ile İlgili Tespitler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 21/1, (2014), s. 1-14.
• Ağca, Ferruh, “Kutadgu Bilig’de “ara … ara(la) …” Bağlacı Üzerine”, Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı. (26-28 Eylül 2019 Ankara), TDK Yayınları, Ankara 2020, s. 59-70.
• Ağca, Ferruh, Dillik Ölçütlere Göre Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilmesi, TDK Yayınları, Ankara 2021.
• Alkaya, Ercan, Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar, TDK Yayınları, Ankara 2022.
• Azılı, Kenan, “Eski Uygur Türkçesinde Gözden Kaçmış Bir Niteleyici: ärtä”, Dil Araştırmaları, 28, (2021), s. 93-104.
• Campbell, Lyle, Historical Lingustics: An Introduction, MIT Press, Cambridge 1999.
• Can, Meltem, “Dilbilgiselleşme ve Edat Kavramı”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Bahar 26, (2017), s. 37-67.
• Clark, Lary, “The Manichean Turkic Pothi-Book”, Altorientalische Forschungen, 9, (1982), s. 145-218.
• Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, Oxford 1972.
• Corver, Norbert – Riemsdijk, Henk van, Semi-lexical Categories: The Function of Content Words and the Content of Function Words, Mouton de Gruyter, Berlin 2001.
• Courteille, Abel Pavet de, Dictionaire Turk-Oriantal destiné principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d’Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir-Nevâï, Imprimé par l’ordre de l’empereur à l’Imprimerie impériale, Paris 1870.
• Davidson, Thomas, The Grammar of Dionysios Thrax, St. Louis, Mo., Studley 1874.
• Doerfer, Gerhard, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Band III, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1967.
• Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1988.
• Elverskog, Johan, Budist Uygur Edebiyatı, çev. Mustafa Ağca ve Dilek Uzunkaya, TDK Yayınları, Ankara 2020.
• Eraslan, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara 2012.
• Ercilasun, Ahmet Bican – Akkoyunlu, Ziyat, Kaşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t Türk Giriş-Metin-Çeviri- Notlar-Dizin, 2. Bs., TDK Yayınları, Ankara 2015.
• Erdal, Marcel, “The Chronological Classification of Old Turkish Texts”, Central Asiatic Journal, Vol. 23, No. 3/4, (1979), p. 151-175.
• Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Brill Handbook of Oriental Studies, Leiden-Boston 2004.
• Erdal, Marcel, Old Turkic Word Formation I-II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1991.