Karadeniz’in İki Yakasında Kültürel Bir Kimlik İnşası: Rumlar/Urumlar

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 583 - 605, 15.12.2025

Rasim Bayraktar

https://doi.org/10.16985/mtad.1716542

Öz

Bugün Karadeniz’in doğu ve kuzey sınırlarında yaşayan ve günlük hayatta Türkçe konuşan Rumlar/Urumlar her iki bölgenin en eski halklarındandır. M.Ö. VII.-VIII. yüzyıllardan itibaren Karadeniz’in doğu ve kıyı şeritlerine koloni şeklinde gelen Miletoslu Rumlar, İonlar sahil şehirlerine (Rize, Trabzon, Giresun, Ordu ve çevresi // Kırım, Kerç, Suzdak ve çevresi) yerleşmişlerdir. Yerleştikleri şehirlerde balıkçılık ve zanaatkarlıkla uğraşıp bölgenin gelişiminde etkili olmuşlardır. Çalışkan ve maharetli olmalarından dolayı birlikte yaşadıkları toplumlarla (Türkler, Gürcüler, Ruslar v.s.) iyi ilişkiler kurmuşlardır. Sırasıyla Kıpçaklar, Selçuklu, Osmanlı, Rus Çarlığı, SSCB ve Türkiye Cumhuriyeti’nin himayelerinde varlık göstermişlerdir. Bu devletlerin askeri ve saray sistemlerinde seyfiye ve mülkiye hizmetlerinde bulunmuşlardır. İç-içe yaşadıkları halklarla etkileşim sürecine girerek kendilerine özgü kültürel kimlik geliştirmişlerdir. Ancak XVIII. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Rus ve Osmanlı İmparatorluğu ilişkilerinde yaşanan gerginlikten dolayı her iki kıyı şeridinde bulunan Hristiyanlar ile Müslümanlar zorunlu göçlere tabi tutulmuşlardır. Böylece Urumlar Doğu Anadolu, Kuzey Kafkasya, Kırım ve çevresine iskân ve istihdam edilmişlerdir. Bu dağınıklık onların etnik kimlikleriyle ilgili farklı isimlendirmelere (Rum, Urum, Grek, Greko-Tatar vs.) sebep olmuştur. Çalışmamızda söz konusu coğrafyalarda yaşayan ve kendilerini Urum diye isimlendiren halkın tarih tecrübesi irdelenecektir. Etkileşim içinde bulundukları halklarla siyasi, askeri, ticari ve kültürel ilişkileri incelenecektir. Kendilerine has geliştirdikleri etno-kültürel ve sosyo-kültürel kimlikleri tartışılacaktır. Kültürel kimlikleriyle ilgili analiz ve tespitler yapılamaya çalışılacaktır. Urumların günümüze ve geleceğe dönük görev ve sorumlulukları üzerinde fikir teatisi yapılmaya gayret sarf edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi , Doğu Roma , Deşti Kıpçak , Urum , Kültürel Kimlik

Construction of a Cultural Identity on Two Sides of the Black Sea: Greeks/Urums

Öz

Today, the Greeks / Urums who live on the eastern and northern borders of the Black Sea and speak Turkish in daily life are among the oldest peoples of both regions. M.D. VII.-VIII. since centuries, the Greeks from Miletus, who came to the eastern and coastal strips of the Black Sea as colonies, settled in the coastal cities of Ionians (Rize, Trabzon, Giresun, Ordu and its surroundings // Crimea, Kerch, Suzdak and its surroundings). They were engaged in fishing and craftsmanship in the cities where they settled and were influential in the development of the region. Because of their hardworking and dexterous nature, they are associated with the societies they live with (Turks, Georgians, Russians v.s.) they have established good relations. Respectively, the Kipchaks existed under the auspices of the Seljuks, the Ottomans, the Russian Tsardom, the USSR and the Republic of Turkey. They have served in the military and palace systems of these states in the seyfiye and mülkiye services. They have developed their own unique cultural identity by entering into the process of interaction with the peoples with whom they live interwoven. But XVIII. Since the last quarter of the century, due to the tension in relations between the Russian and the Ottoman Empire, Christians and Muslims on both coastlines have been subjected to forced migration. Thus, Urums were settled and employed in Eastern Anatolia, North Caucasus, Crimea and its surroundings. This confusion is attributed to different nomenclature related to their ethnic identity (Greek, Urum, Greek, Greco-Tatar, etc.) has been the cause. In our study, the historical experience of the people who live in the mentioned geographies and call themselves Urum will be examined. Their political, military, commercial and cultural relations with the peoples with whom they interact will be examined. Their ethno-cultural and socio-cultural identities, which they have developed on their own, will be discussed. It will be tried to make analyses and determinations about their cultural identities. An effort will be made to exchange ideas on the duties and responsibilities of the Urums for the present and the future.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion , Eastern Rome , Deconstructed Kipchak , Urum , Cultural Identity

Kaynakça

• Anzerlioğlu, Yonca, “Karamanlılar, Gagavuzlar ve Urumlar Arasında Tarihi ve Sosyo-Kültürel Bağlar Var Mıdır?”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 8-10 Mayıs 2002, Ankara 2004, s. 233-249.
• Anzerlioğlu, Yonca, “Kırım’ın Hristiyan Türkleri: Urumlar”, Milli Folklor, 84 (2009), s. 107-113.
• Altınkaynak, Erdoğan, Ortodoks Türkler Urumlar, ÜBL Yayınları, Ankara 2005.
• ________, Altınkaynak, “Bir Urum Şairi Valery Kör ve Onun ‘Hasavet Yazmahları’ Adlı Şiir Kitabından Seçmeler”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 35, (2017), s. 11-27.
• Ahincanov, Sercan M., Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• Bostan, Mehmet Hanefi, Arşiv Belgelerine Göre Karadeniz’de Nüfus Hareketleri ve Nüfus Etnik Yapısı, Nöbetçi Yayınevi, İstanbul 2012.
• Brand, Charles M., “XI. ve XII. Yüzyıllarda Bizans’ta Türk Varlığı”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 4 (2008), s. 115-157.
• Biber, Tuğba Eray, Karadeniz Rumları ve Yunanistan, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2016.
• Büyükkarcı, Süleyman, Türkiye’de Rum Okulları, Yelken Yayınları, Konya 2003.
• Bugay, Nikolay F., Sovyetler Birliğinde Halkların Sürgün Edilmesi, Nova Yayıncılık, İstanbul 1996.
• ______, Kırım Halklarının Sınır Dışı Edilmesi: Belgeler, Gerçekler, Yorumlar, İnsan Yayınları, İstanbul 2002.
• ______, Sovyet Arşivlerine Göre Ahıskalı Türklerin Sürgünü, Berikan Yayınevi, Ankara 2021.
• Çapa, Mesut, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Serander Yayınları, Trabzon 1993.
• Çelik, Recep, Birinci Haçlı Seferi ve Bizans (İmparator Alexios Kommenos Dönemi), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir 2021.
• Çilingir, Ayşegül Öztürk, “Orta Çağda Kırım ve Çevresinin Önemi Üzerine”, Karadeniz Araştırmaları XVI, 64 (2019), s. 620-21.
• Dedeoğlu, Azad, Ahıska Bölgesi ve Kıpçak Atabekler Tarihi (XI-XVI), Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul 2021.
• Demirkent, Işın, “I. Tatikios (Türk Asıllı Bir Bizans Kumandanı)”, Belleten, LXVII/ 248 (2003), s. 93-110.
• Durmuş, İlhami, “İskitler”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1992.
• Fallmerayer, Jakob Philip, Trabzon İmparatorluğu’nun Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Garkavets, Aleksandr N., Kuzay Azak Urumları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• Grosset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980.
• Gömeç, Saadettin, “Kırım Bölgesinde İlk Türkleşme Faaliyetleri”, Turkish Studies IV/3 (2009), s. 1020-1021.
• Gökbel, Ahmet, Kıpçak Türkleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2000.
• Güler, Ali, “Tarih Boyunca Rumların Türkler ile Olan İlişkileri”, Askeri Tarih Bülteni, 46, (1999), s. 29-40.
• Güçlüay Sezgin, Taşdemir, Samet, “Bizans İmparatorluğundaki Türk Varlığının Bir Başka Yüzü Olan Türk Asıllı Komutanlar”, Kaşgarlı Mahmut Anısına Türkiye ve Türk Dünyası Araştırmaları – VII, İksad Yayınları, Adıyaman 2020.
• Hatipoğlu, Vechie, “Türk Tarihinin Başlangıcı”, Türkoloji Dergisi, 8/1, (1979), s. 30-52.
• Işık, Adem, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2001.
• Kafalı, Mustafa, Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi, Berikan Yayınevi, Ankara 2013.
• Kalaycı, Ünal, “Tsalka (Parmaksız, Urumlar Ağzı)”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2008.
• Küçüksipahioğlu, Birsel, Trablus Haçlı Kontluğu Tarihi, Arkeoloji Sanat Yayınları, Ankara 2007.
• Kurat, Ahmet Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavim ve Devletleri, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara 1992.
• Kıyanç, Sinan, “Kars’ta Rum Nüfsusu (1878-1920)”, Journal of Universal History Studies, 6/2 (2023), s. 191-212.