Halid Ziya Romanlarında Okur Konumunun İşgali: Aforizmalar

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 939 - 962, 15.12.2025

Sabrican Ataman Öder

https://doi.org/10.16985/mtad.1721750

Öz

Bu çalışma Halid Ziya’nın roman anlatıcısının, okuru aforizmatik cümleler aracılığıyla metnin anlam inşasında yerleştirdiği konumu ve bu konumlandırmanın ürettiği otorite ilişkisini inceleyerek kurmaca metinlerde okurun etik ve bilişsel özerkliğinin ne ölçüde korunabildiğine ilişkin yeni bir tartışma alanı açmayı hedefler. Okur konumunu tespit etme girişimi, esnek ve kapsamlı bir metot ve ölçüt eksikliğine karşın başarılı olabilir. Kurmaca metinler, araştırmacıların farklı adlarla ve işlevlerle kavramlaştırdığı metne içkin hipotetik okur figürünü içerir. Bu figürler arasında bulunan Wayne C. Booth’un işaret ettiği ima edilen okur modeli, metnin anlam inşasındaki yönlendirici ve sınırlı rolüyle, metnin anlam alanında sabit bir yer kapladığı gerekçesiyle çalışmada model olarak kabul edilir. Halid Ziya’nın roman anlatıcısı, kurduğu sahnelerle okuru kendi belirlediği yorum alanına yönlendirdikten sonra onların estetik biçimdeki tekrarı ve açıklaması niteliğindeki aforizmatik ifadeleri kullanır. Okur sahne yardımıyla sezdiği izlenim ve düşünceleri mutlakçı ifade işlevindeki aforizmayla bir kez daha deneyimler. Böylece, okur konumunun işgal edildiği bölge saydamlaşarak tespit edilebilir hâle gelir.

Anahtar Kelimeler

Halid Ziya , Okur , İma Edilen Okur , Anlatıbilim , Aforizma

The Occupation of the Reader's Position in Halid Ziya Novels: Aphorisms

Öz

This study aims to open up a new area of discussion regarding the extent to which the reader’s ethical and cognitive autonomy can be preserved in fictional texts by examining the position that Halid Ziya’s novel narrator assigns to the reader in the construction of meaning through aphoristic sentences and the authority relationship produced by this positioning. The attempt to identify the reader’s position can be successful despite the lack of a flexible and comprehensive method and criteria. Fictional texts contain a hypothetical reader figure inherent to the text, conceptualized by researchers under different names and functions. Among these figures, the implied reader model pointed out by Wayne C. Booth is accepted as a model in the study because it occupies a fixed area in the meaning field of the text with its guiding and limited role in the construction of meaning. Halid Ziya’s novel narrator uses aphoristic expressions, which are repetitions and explanations in aesthetic form, after directing the reader to his own defined field of interpretation through the scenes he creates. The reader experiences the impressions and thoughts they perceive through the scene once more through the aphorism, which functions as an absolute expression. Thus, the region occupied by the reader’s position becomes transparent and identifiable.

Anahtar Kelimeler

Halid Ziya , Reader , Implied Reader , Narratology , Aphorism

Kaynakça

• Ahmet Mithat Efendi, Edebiyat Yazıları 1, Dergâh Yayınları, İstanbul 2016.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1971.
• Booth, Wayne C., The Rhetoric of Fiction, University of Chicago Press, Chicago 1983.
• Butler, Judith. Giving an Account of Oneself. New York: Fordham University Press, 2005.
• Eco, Umberto, The Role of the Reader: Explorations in the Semiotics of Texts, Indiana University Press, Bloomington 1979.
• Erkmen, Ayşe – Şebnem Tamcan, Zeren Tanındı Armağanı: İslam Dünyasında Kitap Kültürü ve Sanatı, Dergâh Yayınları, İstanbul 2021.
• Ersoy, Osman, “İlk Türk Basımevinde Basılan Kitapların Fiyatları”, Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı Bildiriler, 10–11 Aralık 1979, Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları, Ankara 1980, s. 69-83.
• Fischer, Steven Roger, A History of Reading, Reaktion Books, London 2003.
• Gündoğdu, Atiye Gülfer, Yazının Önünde: Edebî Metnin Anlamının Teşekkülünde Okurun Rolü, Hece Yayınları, Ankara 2021.
• Iser, Wolfgang, The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1978.
• Iser, Wolfgang, The Implied Reader: Patterns of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1978.
• Jauss, Hans Robert, Toward an Aesthetic of Reception, çev. Timothy Bahti, University of Minnesota Press, Minneapolis 1982.
• Jauss, Hans Robert ve Elizabeth Benzinger, “Literary History as a Challenge to Literary Theory,” New Literary History, Vol. 2, No. 1, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1970.
• Kafadar, Cemal, “Yeşil Okuma: Bir Hoş Usul”, Zeren Tanındı Armağanı: İslam Dünyasında Kitap Sanatı ve Kültürü, ed. Ayşe Erkmen, Şebnem Tamcan Parladır ve Selim Bağcı, Lale Yayıncılık, İstanbul 2022, s. 349-350.
• Nelles, William, Historical and Implied Authors and Readers, Palgrave Macmillan, Cham 2018.
• Öder, Sabrican Ataman, Halid Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Tekseslilik, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ankara 2025.
• Phelan, James. Narrative as Rhetoric: Technique, Audiences, Ethics, Ideology, Ohio State University Press, Columbus 1996.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi, On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2012.
• Uşaklıgil, Halid Ziya, haz. Muharrem Kaya, Aşk-ı Memnu, Özgür Yayınları, İstanbul 2009.
• _______, Bir Ölünün Defteri, haz. Orhan Oğuz, Özgür Yayınları, İstanbul 2016.
• _______, Ferdi ve Şürekâsı, haz. Samet Öz, Özgür Yayınları, İstanbul 2014.
• _______, Mai ve Siyah, haz. Enfel Doğan, Özgür Yayınları, İstanbul 2002.
• _______, Nemide, haz. Mehmet Kanar, Ayrıntı Kitabevi, İstanbul 2022.
• _______, Sefile, haz. Ömer Faruk Huyugüzel, Özgür Yayınları, İstanbul 2005.
• Walker Gibson, James, “Authors, Speakers, Readers, and Mock Readers”, Narratology: An Introduction, ed. Susana Onega ve José Ángel García Landa, Routledge, London 1996, s. 255-269.
• Yassin-Kassab, Robin, The Road from Damascus, Penguin Books, London 2009.