İlhanlılar’da Hükümranlık Telȃkkisi ve Hükümdar Algısı

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 1, 73 - 92, 01.06.2018

Osman Gazi Özgüdenli

Öz

XIII. yüzyıl başlarında Cengiz Han (1206-1227) tarafından kurulan Büyük Moğol imparatorluğu

aynı yüzyılın ortalarına gelindiğinde artık tek bir merkezden yönetilemeyecek kadar büyümüştü. Mengü

Han (1251-1259) Moğol imparatorluğu tahtına çıkınca, kardeşi Kubilay’ı Çin’e gönderirken, diğer kardeşi

Hülâgü’yü de batı fütûhatını yürütmek üzere İran’a tayin etti. Hülâgü (1256-1265)’nün 1256 yılında

beraberindeki Moğol boyları ile birlikte İran’a girmesiyle Yakındoğu’da Moğol hâkimiyetinin ikinci devresi

başladı. İlhanlı hükümdarları Yakındoğu coğrafyasına, bozkır coğrafyasında yüzyıllar içerisinde şekillenen

“tanrısal” ve “cihanşumul” (universal) bir hükümranlık telȃkkisinin vȃrisleri olarak gelmişlerdi. Bununla

birlikte, geldikleri bu yeni coğrafyada, Yakındoğu’nun kadim devlet geleneklerinin tesirine girmekte

gecikmediler. İlhanlı hükümdarları, özellikle 1295 yılında Gazan Han (1295-1304)’ın İslȃmiyet’i kabulünün

ardından, hükümranlık alanında yavaş yavaş eski İran ve İslȃm geleneklerini benimsediler. Bütün bu

gelişmeler neticesinde, İlhanlı hükümdar algısı, Yakındoğu coğrafyasında yaklaşık yüz yıllık bir süreçte

eski bozkır geleneklerinin vȃrisi bir “Moğol hanı”ndan, kadim Yakındoğu geleneklerinin temsilcisi bir

“İslȃm sultanı”na dönüştü. Çalışmada İlhanlı hükümranlık telȃkkisi ve hükümdar algısının Yakındoğu

coğrafyasında geçirdiği dönüşümün ayrıntıları ve arka planı incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İlhanlılar, Moğollar, hükümdarlık telȃkkisi, hükümdar algısı, Dünya hȃkimiyeti telȃkkisi

The Rulership Concept and the Ruler Perception in The Mongols in Iran

Öz

The Great Mongol Empire founded by Genghis Khan (1206-1227) in the early part of the thirteenth

century had expanded too much by mid-century to be ruled from a single centre. When Möngke Khan

(1251-1259) acceded to the throne he sent his brother Kubilai to China and his other brother Hülegü to

Iran in order to further the conquests in the West. The second period of Mongol rulership in the Near East

began in 1256 with the entry of Hülegü (1256-1265) and the Mongol tribes into Iran. The Ilkhanid rulers

came to the lands of the Near East with the outlook of a “divine” and “universal” sovereignity that had

taken form in the steppe terrain for centuries. However, the local state traditions of the Near East rapidly

influenced them. The Ilkhanid rulers gradually adopted the old Iranian and Islamic traditions in the field of

rulership, especially after the acceptance of Islam by Ghazan Khan (1295-1304) in 1295. As a result of this,

the perception of the Ilkhanid sovereignity changed over the period of almost a century from the “Mongol

Khan” of the old steppe traditions into the “Islamic Sultan” representing the traditions developed in the

geography of the Near East. In this study, the details and background of the transformation in the style of

the Ilkhanid rulership and the perception of the ruler in the Near East will be examined.

Anahtar Kelimeler

Ilkhanids, Mongols, Rulership Concept, Ruler Perception, The Idea of World Domination

Kaynakça

• ‘Abdu’r-Resûl Hayrendîş, “Tahavvulât-i cemiyyetî-yi İrân der-nîme-yi evvel-i karn-i heftom ve tekvîn-i mansib-i İlhânî”, İrân-şinâht, 2, (1375/1996), s. 49-75.
• ‘Abdullâh-i Kûçânî, Kunbed-i Sultâniyye be-istinâd-i ketibehâ, Tahran 1381/2002.
• ‘Alâ’u’d-dîn Âzerî, “Revâbit-i İlhânân-i Mogûl bâ derbâr-i Vâtikân”, Berresîhȃ-yi Tȃrîhî, IV/4, (1348/1968), s. 275-288.
• ʻAbdullȃh-i Kȃşȃnî, Târîh-i Olcâytû Sultân, neşr. Mehîn Hamblî, Tahran 1348/1969.
• Abramowski, Waltraut, “Die chinesischen Annalen des Möngke. Übersetzung des 3. Kapitels des Yüan- Shih”, Zentralasiatische Studien, 13, (1979), s. 1-72.
• Ahmed-i Kisrevî, “Târîhçe-yi şîr u hûrşîd”, Kârvend-i Kisrevî, ed. Yahyâ Zokâ’, Tahran 1352/1973, s. 94-117.
• Ak Akçe. Moğol ve İlhanlı Sikkeleri (Yapı Kredi Koleksiyonları), haz. Tuncay Aykut – Şennur Aydın, İstanbul 1992.
• Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, Türkçe terc. Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1954.
• Aksarâyî, Musâmeretu’l-ahbâr ve musâyeretu’l-ahyâr, neşr. Osman Turan, Ankara 1944; Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Musâmeretü’l-ahbâr ve musâyeretü’l-ahyâr, Ankara 2000.
• Alinge, C., Moğol Kanunları, Türkçe terc. Coşkun Üçok, Ankara 1967.
• Allsen, Thomas T., Mongol Imperialism. The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251-1259, London 1987.
• Amitai-Preiss, Reuven, “Evidence for the Early Use of the Title îlkhân among the Mongols”, JRAS, Series 3, 1, 3 (1991), s. 353-361.
• Amitai-Preiss, Reuven, Mongols and Mamluks. The Mamluk-Ilkhānid War, 1260-1281, Cambridge 1996.
• Anonim, Ahlâk-i saltanat, Kitâbhâne-yi Meclis-i Şûrâ-yi Millî, (Tahran), nr. 568. Mikrofilmi: Kitâbhâne-yi Merkezî ve Merkez-i Esnâd-i Dânişgâh-i Tahrân, (Tahran), nr. 2312.
• Anonim, Nehzetu’s-sultân ve cilâ’u’l-ahzân, Manisa Genel Kütüphanesi, (Manisa), nr. 1067. Mikrofilmi: Kitâbhâne-yi Merkezî ve Merkez-i Esnâd-i Dânişgâh-i Tahrân, (Tahran), nr. 640.
• Arslan, Mahmud, Step İmparatorluklarında Sosyal ve Siyasî Yapı, İstanbul 1984.
• Artuk, İbrahim – Artuk, Cevriye, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslâmî Sikkeler Kataloğu, II, İstanbul 1974.
• Barthold, W. – [J. A. Boyle], “Ghâzân”, EI2, II, s. 1043.
• Barthold, W., “Gâzân”, İA, IV, s. 729-730.
• Barthold, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, yay. Kâzım Yaşar Kopraman – A. İsmail Aka, Ankara 1975.
• Benâketî, Târîh-i Benâketî (Ravzat ûlî’l-elbâb fî ma‘rifeti’t-tevârîh ve’l-ensâb), neşr. Ca‘fer Şi‘âr, Tahran 1348/1969.
• Blochet, Edgar, Introduction à l’histoire des Mongols de Fadl Allah Rashid ed-Din, Leiden 1910. Boyle, J. A., “Khākān”, EI2, IV, (1978), s. 915.
• Boyle, J. A., “Khān”, EI2, IV, s. 1010.
• Burn, R., “Coins of the Ilkhânîs of Persia”, JRAS, (1933), s. 831-845.
• Caferoğlu, Ahmed, “Tukyu ve Uygurlarda Han Unvanları”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, (1931), s. 105-119.
• Cemâl Turâbî-Tabâtabâ’î, “Sikkehâ-yi mutenevvi‘ ez-Abâkâ’ân”, Berresîhȃ-yi Tȃrîhî, IX/6, (1353/1974), s. 180-186.
• Cemȃl Turâbî-Tabâtabâ’î, Resmu’l-hatt-i Uygûrî ve seyrî der-sikkeşinâsî, Tebrîz 1351/1972.