Diyâr-ı Bekr Bölgesinin Moğol Hâkimiyetine Bağlanması

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 249 - 271, 07.12.2021

İbrahim Güneş

https://doi.org/10.16985/mtad.1029197

Öz

13. yüzyılın başlarından itibaren tüm dünyayı derinden sarsan Moğol istilası, kısa bir süre sonra Anadolu’yu vurmuş, hemen ardından da güçlü Moğol müfrezeleri Suriye ve el-Cezire bölgesindeki birçok yerleşim yerini yerle bir etmişlerdir. Moğollar, büyük hasımları Celaleddin Harezmşah’ı takip ederken kendilerini Diyâr-ı Bekr bölgesinin içinde bulmuşlardır. Bu andan itibaren muhtelif zamanlarda kısa süreli akınlar düzenleseler de Hülegü’nün Bağdat seferine kadar bölgede ciddi bir tahribata neden olmamışlardır. Nitekim bu seferler daha çok yağma akınları olarak dikkat çekmektedir. Fakat 1258 yılından itibaren Hülegü’nün oğlu Yeşmut komutasındaki İlhanlı ordusu, Amid, Meyyâfârikîn, Mardin’i şiddetli bir muhasaradan sonra zapt etmiştir. Özellikle Amid ve Meyyâfârikîn gibi sadece bölgenin değil İslam coğrafyası içerisinde de müstesna bir yer edinen iki şehir bu süreçte büyük bir yıkım yaşamıştır. Söz konusu sürecin hem bölge tarihi hem de Anadolu tarihi için mühim etkileri olmuştur. Bu çalışmada da İslam coğrafyasının önemli bölgelerinden olan Diyâr-ı Bekr’in Moğol hâkimiyetine giriş süreci ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyâr-ı Bekr, İlhanlılar, Amid, Meyyâfârikîn, Mardin, Hısn-ı Keyfa

Connection of Diyar-i Bekr Region to the Mongol Domination

Öz

The Mongol invasions, which shookworld deeply in the thirteenth century, hit Anatolia in a short time. Powerful Mongolian raiders destroyed many settlements in Syria and al-Jazeera region. While the Mongols were following their great adversary Celaleddin Harezmshah, they found themselves in the Diyarbakir Region. Even though they organized short-term raids at various times since then, they did not give serious damage to the region until Hülegü’s Baghdad campaign. As a matter of fact, these expeditions are regarded as looting raids. However, the Ilhanid army under the command of Yeşmut, son of Hülegü, captured Amid, Meyyafarikin and Mardinas of 1258 after a severe siege. Amid and Meyyafarikin, the two cities which hold an important place not only for the regionbut for the whole Islamic world, suffered a great destruction in this process. This process had important consequencesfor the history of the region and Anatolia. In this study, the invasion of an important region of the Islamic world at the time, Diyarbakir, will be analysed in detail.

Anahtar Kelimeler

Diyar-ı Bekr, İlkhanids, Amid, Meyyâfârikîn, Mardin, Hısn-ı Keyfa

Kaynakça

• Anonim Selçukname, çev. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1952.
• Aynî, İkdü’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân, nşr. Muhammed M. Emin, I-IV, Kahire 1987-1992.
• Azimî, Azimî Tarihi Selçuklularla İlgili Bölümler, çev. A. Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• Baybars el-Mansûrî, Rükned-Dîn el-Hatâ’îed-Devâdâr, Zubdet el-Fikre fî Tarih el-Hicre, nşr. D. S. Richards, Beyrut 1998.
• Benâketî, Ravzatü’l-Ulî’l-Elbâb fi Tevarîhü’l-Ekabir ve’l-Ensab (Tarih-i Benâketî), nşr.Ca’fer Şi’ar, Tahran 1348.
• Cûzcânî, Tabakat-ı Nasırî, nşr.W. NassauLees-Hüseyin Abdullah,Calcutta 1864.
• Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, I-III, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.
• Çevik, Adnan, “İlkçağlardan Ortaçağın Sonuna Kadar Midyat ve Yöresinin (Tur Abdin) Tarihi Coğrafyası”, Makalelerle Mardin, I, İstanbul 2007, s. 105-140.
• ____ “XI. Yüzyıl Ortalarında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bir Oğuz Topluluğu: Irak Oğuzları”, Journal of Turkish Studies, XXXI/1, [Şinasi Tekin’e Armağan I], (2007), s. 195-205.
• ____ XI-XIII Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2002.
• ____ “X-XIV. Yüzyıl İslam Coğrafyacılarına Göre el-Cezire ve İdari Taksimatı”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, İstanbul (2009), s. 35-64.
• Dımaşkî, Cosmographie, nşr. M.A. F. Mehren, Saint-Petersbourg 1866.
• Ebu Şame, Zeyl er-Ravzateyn, nşr. Abdülaziz el-Attar el-Hüseyni, Beyrut 1974.
• Ebu’l-Fidâ, Takvimü’l-Büldân, nşr.M. Reinaud, Paris 1840.
• ____ Tarih Ebu’lFidâ, Muhtasar fi Ahbaru’l-Beşer, nşr.Mahmud Deyyub, I-II, Beyrut 1997.
• Ebu’l-Farac, Chronicon Ecclesiasticum, nşr.J. B. Abbeloos-T.J. Lamy, II, Paris 1874.
• ____ Ebû’l-Farac Tarihi, I-II, çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1999.
• Ebu’l-Fedâ’il, en-Nehcü’s-Sedîd ve’d-Dürrü’l-Ferîd fî mâ Ba’de Târîhi İbni’l-Amîd,Fransızca çev. E. Blochet, Patrologia Oriantale, I,London 1910.
• Hˇâfî, Mucmel-i Fasîhî, nşr. Muhammed Ferruh, I, Meşhed 1339.
• Hondmir, Habib-i Siyer fi Ahbarü’l-Beşer, nşr. Muhammed Debirsiyaki, I-IV, Tahran 1362.
• İbn Cübeyr, Rıhletü’l – İbn Cübeyr, Beyrut [t.y.].
• İbn Dokmak, Nüzhetül’-Enam fi Tarihü’l-İslam, nşr. Samir Tabbare, Beyrut 1999.
• İbn Haldûn, Tarih İbn Haldun, Kitâb el-’İber ve Divan el-Mübtedâ ve el-Haber fi Eyyam el-’Arab ve el-’Acem
• ve el Berber ve men Asarahum min zev Sultân Ekber, I-VIII, Beyrut 2006.
• İbn Havkal, Sûretu’l-Arz, nşr.M.J. de Goeje, Leyden 1874.
• İbn İlalmış, Kitabü’t-Tarihi Düneysîr, nşr. İbrahim Salih, Dımaşk 1392.
• İbn Kalânisî, Zeylü Tarihü’l-Dımaşk, nşr. Amedroz, 1908.
• İbn Kesir, El-Bidaye ve’n-Nihaye, çev. Mehmet Keskin, I-XV, Çağrı Yayınları, İstanbul 1995.
• İbn Münşî, Nüzhetü’l-Nazır ve’l-Rahatu’l-Hatır, Viyana Milli Kütüphanesi (nr. 355).
• İbn Nazif, Târîhu’l-Mansûrî, nşr. Ebu’l-Iyd Dudu, Cezayir 1981.
• İbn Şeddâd, el-Alâku’l-Hatira fi Zikri Ümerai Şam ve’l-Cezire, nşr. Y. Abbare, III/I-II, Dımaşk 1978.
• ____ Tarîhu’l-Meliki’z-Zâhir, nşr. Ahmed Hutayt, Beyrut 1983.
• İbn Tagrîbirdî, en-Nucûm ez-Zâhire fi Mulûk Misr ve el-Kahire, nşr. İ.Ali Tarhan-M.Mustafa Ziyade, I-XVI, Kahire 1963.
• İbn Vasıl, Müferricu’ul-Kurub Ahbar-ı Beni Eyyub, I-V, nşr.H.M. Rabi, Kahire 1953-1977.
• İbn Verdî, Tarih İbn Verdî, Tetimmet’ül Muhtasar fi Ahbaru’l-Beşer, I-II, Beyrut 1996.
• İbni Bîbî, el-Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye,I-II, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmiu’l-Gurer: ed-Dürrü’l-Fâhir fî Sîreti’l-Meliki’n-Nâsır, I-IX, nşr.Hans Robert Roemer, Kahire 1960.
• İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-taleb min Tarih-i Haleb, I-III, nşr. Sami Dehhan, Şam 1968; Zübdetü’l-talebmin Tarih-i Haleb, nşr. Halil Mansur, Beyrut 1996.
• İbnü’l-Amîd, Ahbar Eyyûbîyin, nşr. Claude Cahen, Bulletin d’Études Orientales’den tıpkıbasım, Port Said [t.y.].
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûkve’l-Ümem, I-XVIII, nşr. M. M.Abdülkadir Ata, Beyrut 1995.
• İbnü’l-Cezerî, Havâdisü’z-zaman ve enbâüh ve vefeyâtü’l-ekâbir ve’l-a‘yân emlin ebnâih/Muhtar Tarih-i
• İbnü’l-Cezerî, nşr. Hızır Abbas Muhammed Halife el-Mendşedavî, Beyrut 1988.
• İbnü’l-Esir, el-Kâmil fî’t-Tarih, I-XII, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1989.
• İbnü’l-Ezrak, Mervani Kürtleri Tarihi, çev. M. E. Bozarslan, Koral Yayınları, İstanbul 1975.
• İbnü’l-Fuvâtî, Havadisü’l-Camia ve’t-Tecaribü’n-Nafi’atü’l-Meti’s-Sabi’a, Beyrut 1407.
• İbnü’l-İmâd, Şezeretü’l-Zeheb fi Ahbar men Zeheb, nşr. Abdülkadir el-Eznavut-Mahmud el-Eznavut, I-IX, Dımaşk-Beyrut [t.y.].
• İdrisî, Nüzhetü’l-Müştâk, I-II, Beyrut 1989.
• İstahrî, Kitabu’l-Mesalik ve’l-Memalik, nşr. M.J. de Goeje, Leyden 1927.
• Kalkaşandî, Subh el-‘Aşâ fî Sinâ’at el-İnşâ, I-XIV, Kahire 1913-1920.
• Kamalov, İlyas, “Moğol İstilası ve Anadolu Kültüründeki Etkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 140, Ankara (2002), s. 167-182.
• Kiragos, Vakayiname, çev. Hrand D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi Daktilolu Tercüme Eserler (nr. 0027).
• Makdisî, Ahsenü’t-Takasim fi Marifetü’l-Ekalim, nşr. M.J. de Goeje, Leyden 1877.
• Makrizî, Kitabu’s-Sulûk li Marifet’ud-Duvel Mulûk, I,nşr.Mustafa Ziyade, Kahire 1956.
• Mhithar, Vakayiname, nşr.M.Brosset, Snt-Petersbourg 1869.
• Mirhond, Ravzatü’s-Safa, nşr. AbbasPerviz, I-XII, Tahran 1375.
• Nesevî, Sîretü Celâleddin Mengübertî,nşr. Hafız Ahmed Hamdi, [y.y.] [t.y.]; Sîretü Celâleddin Mengübernî, nşr. Mücteba Mînuvî, Tahran 1986; Sîretü Celâleddin Mengübertî-Hıstoire Du Sultan Djelaled-DınMankobirti, Fransızca çev. O.Houdas, Paris 1895; Sîretü Celâleddin Mengübertî, çev. Necim Asım, İstanbul 1934.
• Nuveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, I-XXXI, nşr. M. Mustafa Ziyâde, Kahire 1990.
• Orbèlian, Histoire de la Siounia, nşr. M. Brosset, St. Pètersburg 1864.
• Önkal, A., “Bekir b. Vâil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, V, (1992), s.362-363.
• Reşîdüddîn, Câmiü’t-Tevârîh, nşr. Behmen Kerimî, I-II, Tahran 1374; Câmiü’t-Tevârîh, nşr. E. Blochet,
• London 1911; Câmiü’t-Tevârîh, Arapça çev. Muhammed Sadık Neşat-Fuad Abdulmitus-Seyyad,I-II, Kahire [t.y.].
• Sabbâğ, Abbas, “Mîrahûr” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXX, (1992), s. 141.
• Schleifer, J., “Bakr b. Vâil”, İslam Ansiklopedisi, II, (1979), s. 454-458.
• Sevim, Ali, “Diyarbekir Bölgesinin Büyük Selçuklu İmparatorluğuna Katılması”, Atatürk Konferansları 1971-1972, Ankara1975, V, s. 298 – 307.Sıbt İbnü’l-Cevzi, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-a’yân, haz. James Richard Jewett, VIII, Chicago 1907.
• Sobernheim, M., “Hamdaniler”, İslam Ansiklopedisi, V/1, (1987), s. 179-182.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar, Türk Dünyası Araştırmaları Yayınları, İstanbul 1999.
• ____ “Ağaçeriler”, Belleten, XXVI/103, (1963), s. 521-528.
• Tomar, Cengiz, “İbn İlamış’ın Hilyetüs-Seriyyîn min Havadissi’d-Düneysîriyyîn Adlı Eserine Göre
• Artuklular Döneminde Düneysir’de İlim Hayatı”, Artuklular, II, Mardin 2007, s.1-8.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2004.
• ____ Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekâyinamesi (952–1136) ve Papaz ve Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant
• Andresyan, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2000.
• Vardan, “Türk Fütühat Tarihi”, Türkçe çev. Hrand D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, 1, İstanbul (1937), s.154-255.
• Yafi’î, Miratü’l-Cinan ve İbretü’l Yakzan Ma’rifema Yu’tebermin Havadis ez-Zaman, I-IV, nşr.Halil el-Mansur, Beyrut 1997.
• Yâkût el-Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, I-V, Beyrut 1977.
• Yunînî, Zeyl Miratu’z-Zaman, I-III, Haydarabad 1955.
• Yuvalı, Abdulkadir, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve Moğollar”, Türk Dünyası Araştırmaları, 38, Ankara (1985), s. 90-101.
• ____ “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik ve Dini Yapısı Üzerindeki Etkileri”, Erdem, IX/27, Ankara (1997), s. 12-88.
• Zehebî, Düvelü’l-İslam, nşr. Hasan İsmail Merket-Mahmud el-Ernaut, II, Beyrut 1999.
• ____ Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, nşr. Ömer Abdüsselam Tedmuri, XLV, Beyrut 1997.
• Zekeriyâ Kâzvinî, Asaru’l-Bilad ve Ahbaru’l-İbad, Beyrut 1960.