İstanbul Tahmishanesi (1590-1836)

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 373 - 401, 07.12.2021

Eşref Temel

https://doi.org/10.16985/mtad.1029211

Öz

Osmanlı toplumu bir içecek olarak kahveyle 16. yy. başlarında tanışmış, yüzyılın ortalarında Osmanlı başkentinde kahvehanelerin açılması ile kahve kültürü yayılmıştır. Kahveye rağbetin artmasının bir sonucu olarak, çiğ kahvenin kavrulup çekilmesi için ihdas edilmiş olan tahmishane ortaya çıkmıştır. İstanbul’da ilk tahmishane, Tahtakale’de, bugün de Tahmis Sokağı olarak adlandırılan bölgede, 1590’lı yıllarda kurulmuştur. Zamanla sayısı ikiye çıkan tahmishanede, 18. ve 19. yüzyıllarda yıllık yaklaşık 550-650 ton kahve çekilmiş ve Osmanlı başkentinin sakinlerinin tüketimine sunulmuştur. 18. yüzyılın sonuna dek Yemen kahvesi, sonrasında ise Frenk kahvesi tahmishanenin ana ham maddesini oluşturmuştur. Bu makale İstanbul Tahmishanesinin ilk olarak kurulduğu 16. yüzyılın sonlarından 19. yüzyılın ortalarına kadar, idari ve mali yönetimi, nizamları, çalışanlarının durumu, çalışma şartları, gelir ve giderleri gibi konuları incelemeyi amaçlamaktadır. Kahve ve kahvehaneyi sosyal, siyasi ve kültürel açıdan ele alan mevcut literatürden farklı olarak bu makale kahvenin Osmanlı iktisadi hayatında gümrük, tüccar, esnaf, tüketim, kahvehane ve özelde de tahmishane iş birliğiyle bir sektör hâlini alma sürecini ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İstanbul, tahmishane, Frenk Kahvesi, Yemen Kahvesi

Tahmishane of Istanbul (1590-1836)

Öz

Ottoman society first met coffee as a beverage in the early sixteenth century, and coffee culture flourished with the establishment of coffeehouses in the Ottoman capital in the middle of the century. As a result of the increasing demand for coffee, tahmishane, which was established to roast and grind raw coffee, has emerged. Tahmishane, which was established to roast and ground raw coffee, arose as a result of the increased demand for coffee. The first tahmishane in Istanbul was established in Tahtakale, in the region called Tahmis Street today, in the 1590s. In the 18th and 19th centuries, the tahmishane, whose number expanded to two throughout time and was offered to the residents of the Ottoman city, brewed
approximately 550-650 tons of coffee annually. Coffee beans coming from Yemen was the main raw material in the tahmishane until the end of the 18th century, later the Frankish coffee entered the industry. The purpose of this article is to investigate topics such as administrative and financial management, physical structure, employee condition, working conditions, income and expenses from the establishment of the tahmishane in the sixteenth century until the middle of the nineteenth century. Unlike recent scholarship which considers coffee and coffeehouses in social, political, and cultural terms, this essay explores the process of coffee becoming a sector in Ottoman economic life through the collaboration of customs, judges, merchants, traders, consumers, coffeehouses, and, in particular, tahmishane.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Istanbul, tahmishane, Frankish Coffee, Yemen Coffee

Kaynakça

• Ahmed Cevdet, Târîh-i Cevdet Cild-i Sâdis, Matbaa-ı Âmire, Der-Saâdet 1309.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi I. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, çev. Hrand D. Andreasyan, Eren Yayıncılık, İstanbul 1988.
• Mustafa Kesbî, İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), haz. Ahmet Öğreten, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
• Akarlı, Engin Deniz, “Gedik: A Bundle of Rights and Obligations for Istanbul Artisans and Traders, 1750- 1840”, Law, Anthropology, and the Constitution af the Social Making Persons and Things, ed. Alain Pottage and Martha Mundy, Cambridge University Press, Cambridge 2004, pp. 166-200.
• Akgündüz, Ahmet, “Gedik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIII, (1996), s. 541-543.
• Aynural, Salih, Selim III Döneminde İstanbul’da İktisadi Hayat (1789-1807), (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1989.
• _____, “Kapan”, DİA, XXIV, (2001), s. 338-339.
• Bostan, İdris, “Acheminement du Cafe Yemenite de l’Egypte vers Istanbul et Quelques ports de la mer Egee au XVIII siecle”, Le Commerce du Cafe: le commerce du café avant l’ère des plantations coloniales espaces, réseaux, sociétés (XVe-XIXe siècle), ed. Michel Tuchscherer, Institut Français d’archéologie orientale cahier des annales Islamiologiques 20-2001, pp. 152-159.
• _____, “Kahve”, DİA, XXIV, (2001), s. 202-205.
• _____, “Yemen’den İstanbul’a Türk Kahvesi”, Osmanlı Deniz Ticareti, Küre Yayınları, İstanbul 2019, s. 169- 218.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yayıncılık, İstanbul 1986.
• Craven, Elisabeth, 1786’da Türkiye, (çev. Reşat Ekrem Koçu), Sertel Matbaası, Ankara 1939.
• Çağman, Engin, 18. Yüzyılda İstanbul’da Esnaflık: Gıda Sektörü, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2011.
• Erkal, Namık, “Osmanlı İstanbulu’nda İpeğin Mizanı Hoca Hanı”, İstanbul Araştırmaları Yıllığı, S. 3, İstanbul (2014), s. 175-193.
• Genç, Mehmet, “İltizam”, DİA, XXII, (2000), s. 154-158.
• _____, “Contrôle et taxation du commerce du café dans I’Empire ottoman fin XVIIe-premiére moitié du XVIIIe siécle”, le commerce du café: avant l’ére des plantations coloniales espaces, réseaux, sociétés (XVe-XIXe siécle), ed. Michel Tuncscherer, Cahier des annales islamologiques, (2001), pp. 161-179.
• _____, “Mâlikâne”, DİA, XXVII, (2003), s. 516-517.
• _____, “Mukātaa”, DİA, XXXI, (2006), s. 129-132.
• _____, “Yed-i Vahid”, DİA, XLIII, (2013), s. 378-383.
• Gönüllü, Azize, 1813-1822 Senelerine Ait İstanbul Kadılığı 135 Nolu Evamir-Ferman Defteri Neşri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1989.
• Hattox, Ralph S., Kahve ve Kahvehaneler Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kökenleri, çev. Nurettin Elhüseyni, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
• Karaca, Filiz, “Turhan Sultan”, DİA, XLI, (2012), s. 423-425.
• Keskin, Mustafa Çağhan, “İstanbul İli Fatih İlçesi Tahtakale Mahallesi 54 Pafta, 372 Ada, 22 No.lu Parsel Üzerinde Yer Alan Han (Yeni Han, Tahmis Hanı, Hasırcılar Hanı, اوتدجي Han)”, Mimarlık Tarihi Raporu, İstanbul 2016.
• Kürkman, Garo, Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, İstanbul 2003.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlılarda Narh Müessesesı ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Yayınları, İstanbul 1983.
• _____, “Osmanlılar’da Gümrük”, DİA, XIV, (1996), s. 263-268.
• _____, “Osmanlılar’da Narh”, DİA, XXXII, (2006), s. 390-391.
• Müller-Wiener, Wolfgang, İstanbul’un Tarihsel Topografyası 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion-Konstantinopolis-İstanbul, çev. Ülker Sayın, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
• Orhonlu, Cengiz, “Hazine”, DİA, XVII, (1998), s. 130-133.
• Özvar, Erol, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, MEB Yayınları, İstanbul 1993.
• Pamuk, Şevket, İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469-1998, Türkiye İstatistik Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Sahillioğlu, Halil, “Emin”, DİA, XI, (1995), s. 111-112.
• Tekeli, İlhan, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedis, C. 8, ed. Nuri Akbayar vd., Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1995.
• Thys-Şenocak, Lucienne, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler: Hadice Turhan Sultan, çev. Ayla Ortaç, Kitap Yayınevi, İstanbul 2009.
• Seydi Vakkas Toprak, Nuri Tarihi (Metin-İnceleme), (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2011.
• Turhan Valide Sultan, Turhan Valide Sultan Vakfiyesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Turhan Valide Sultan, 34 Sü-Tu 150, v. 25b, 26a.
• Yaşar, Ahmet, “Giriş: Geçmişini Arayan Osmanlı Kahvehanesi”, Osmanlı Kahvehaneleri: Mekân, Sosyalleşme, İktidar, ed. Ahmet Yaşar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2009, s. 7-16.
• _____, The Han in Eighteenth – and Early Nineteenth – Century Istanbul: A Spatial, Topographical and Social Analysis, (Basılmamış Doktora Tezi), Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2016.
• _____, “Kahvehane”, DİA, Ek II, (2019), s. 3-5.