Tarihî Türk Lehçelerinde Bi İsmi, Bıç- Fiili ve Türevleri

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 254 - 275, 15.06.2024

Duygu Yavuz Öz

https://doi.org/10.16985/mtad.1437895

Öz

Türk dilinin tarihî dönemlerinde hem kesme eylemini hem de bu eylemin ne ile ve nasıl yapıldığını belirten çok sayıda sözcük vardır. Bununla birlikte bu sözcükler arasında geniş kelime ailesine mensup olan ve kullanımı bir iki eser ya da dönemle sınırlı olmayan birkaç kök öne çıkmaktadır. İşte bıç- bu köklerden biridir. Bu kökten isim ve fiil kategorisinde birçok sözcük türemiştir. Bıçġu ~ bıçḳı ~ bıçḳu ~ bışḳı ~ biçkü ~ buçḳı, bıçġuç ~ bıçḳıç ~ bıçḳuç, bıçıḳ ~ bıçuġ ~ bıçuḳ ~ bışuḳ ~ biçik ~ buçuḳ, bıcılġan ~ bıçılġan, bıçım ~ biçim ~ bicin ~ biçin sözcükleri isim kategorisindeki; bıçıl- ~ biçil-, bıçın- ~ biçin-, bıçış- ~ bıçuş-, bıçtur- ~ biçdir- ~ biçdür- sözcükleri fiil kategorisindeki, en az iki tarihî dönemde kullanıldığını tespit ettiğimiz türevleridir. Fonetik olarak bu köke benzeyen ve yine kesmek kavram alanına giren bir de bi kökü vardır. Bıçaḫ ~ bıçaḳ ~ bışaḳ ~ biçek, bıçaḳcı ~ bıçaḳçı ~ bışaḳşı, bilegi ~ bilegü ~ bileği ~ bileğü ~ bilev ~ bilevi ~ bilevü sözcükleri isim kategorisindeki; bile-, bilet- sözcükleri fiil kategorisindeki yine en az iki tarihî dönemde kullanıldığını tespit ettiğimiz türevleridir. Bu çalışmada sözü edilen sözcüklerdeki fonetik, morfolojik ve semantik özellikleri ortaya çıkarmak, özellikle bıç- fiiline, bi ismine, biçek sözcüğünün etimolojisine ve buçuḳ sözcüğünün kazandığı anlam özelliğine dikkat çekmek amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

bı ~ bi, bıç- ~ biç-, bıçaḳ ~ biçek, buçuḳ, kesmek, biçmek.

The Noun Bi, the Verb Bıç- and Its Derivatıves in Historıcal Turkish Dialects

Öz

In the historical periods of the Turkish language, there are many words that indicate both the act of cutting and what and how this action is done. However, among these words, a few roots that belong to a large word family and whose use is not limited to one or two texts or periods stand out. Bıç- is one of these roots. Many words in the noun and verb category have been derived from this root. The words, bıçġu ~ bıçḳı ~ bıçḳu ~ bışḳı ~ biçkü ~ buçḳı, bıçġuç ~ bıçḳıç ~ bıçḳuç, bıçıḳ ~ bıçuġ ~ bıçuḳ ~ bışuḳ ~ biçik ~ buçuḳ, bıcılġan ~ bıçılġan, bıçım ~ biçim ~ bicin ~ biçin in the noun category; the words bıçıl- ~ biçil-, bıçın- ~ biçin-, bıçış- ~ bıçuş-, bıçtur- ~ biçdir- ~ biçdür- in the verb category, are derivatives that we have detected used in at least two historical periods. There is also a root bi that is phonetically similar to this root and also falls within the concept of cutting. The words bıçaḫ ~ bıçaḳ ~ bışaḳ ~ biçek, bıçaḳcı ~ bıçaḳçı ~ bışaḳşı, bilegi ~ bilegü ~ bileği ~ bileğü ~ bilev ~ bilevi ~ bilevü in the noun category; the words bile-, bilet- in the verb categroy are derivatives that we have detected used in at least two historical periods. In this study, it is aimed to reveal the phonetic, morphological and semantic features of the words mentioned, and to draw attention especially to the verb bıç-, the noun bi, the etymology of the word biçek and the meaning of the word buçuḳ.

Anahtar Kelimeler

bı ~ bi, bıç- ~ biç-, bıçaḳ ~ biçek, buçuḳ, cut, saw.

Kaynakça

• (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1989.
• Arat, Reşit Rahmeti, Atebetü’l- Hakayık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
• Arat, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2008. Argunşah, Mustafa- Galip Güner, Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul 2015.
• Arnazarov, Seyitnazar, “Türkmen ve Türkiye Türkçesinin Kesmekle İlgili Ortak Fiillerinin Anlam Farklılıkları Üzerine”, Belleten Dergisi, 56, (2008), 31-42.
• Ata, Aysu, Kısasü’l-Enbiyâ I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
• Ata, Aysu, Türkçe ilk Kur’ân tercümesi (Rylands nüshası: Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
• Barutçu Özönder, Sema, ‘Ali Şîr Nevâyî- Muhâkemetü’l-Lugateyn, İki Dilin Muhakemesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
• Berbercan, Mehmet Turgut, Çağatayca Gülistan Tercümesi: Gramer-Metin-Dizin, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2011.
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul 1993.
• Canpolat, Mustafa, Behcetü’l-Hadâik Fî Mev’izati’l-Halâik, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Clauson, Sir Gerard, An Eytmological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University, Oxford 1972.
• Çağatay, Saadet, 100. Doğum Yıldönümüne Armağan Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın Yayınlanmış Tüm Makaleleri, C I, haz. Aysu Ata, Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı, İstanbul 2008.