Osmanlı Devleti’nde Faaliyet Gösteren Nestlé & Anglo-Swiss Condensed Milk Company’nin Birinci Dünya Savaşı’ndaki Tabiiyet Meselesi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 327 - 351, 15.12.2024

Tolga Akay

https://doi.org/10.16985/mtad.1512069

Öz

Birinci Dünya Savaşı sürecinde Osmanlı Devleti, mütekabiliyet esasına göre hasım kabul edilen devlet vatandaşları ve şirketlerine savaş hukuku çerçevesinde çeşitli yaptırımlar uygulamıştır. Hasım devlet tabiiyetine mensup kişilerin yurt dışına çıkışlarının ve iletişim olanaklarının kısıtlanması, borçlarının ve alacaklarının ötelenmesi, sokağa çıkma yasakları, sürgünler bu tedbirlerden bazılarıdır. Bu süreçte hasım devlet şirketlerinin de faaliyetleri kısıtlanmış veya faaliyetlerine son verilmiştir. Dolayısıyla savaşın başlamasıyla bir işletmenin hasım, müttefik veya tarafsız bir devlet tabiiyetine haiz olması büyük önem kazanmıştır. Bir de uluslararası yapıda, birden fazla tabiiyete sahip şirketler vardır. Nestlé bunlardan bir tanesiydi. Nestlé, İsviçre tabiiyetine haiz bir şirket gibi gözükmekle birlikte şirketin İngiltere bağlantıları, Osmanlı makamlarınca şirketin hasım devlet şirketi sınıfında kabul edilebileceği şeklinde yorumlanmıştır. Böylelikle Nestlé’nin tabiiyetinin tartışmaya açıldığı hukuki bir süreç başlamıştır.
Bu çalışmada Osmanlı arşiv kaynakları temel alınarak Nestlé’nin tabiiyetinin tartışmaya açılması, şirketin kendi tabiiyetini ispat etmeye yönelik ortaya koyduğu deliller ve Osmanlı makamlarının karşı delilleri karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Çift tabiiyete sahip olduğu düşünülen nadir örneklerden biri olarak Nestlé hakkında verilen kararın tespiti ve süreç boyunca Osmanlı hukuki ve siyasi makamlarının davranış biçiminin ve meseleye yaklaşımlarının tespiti bu çalışmanın birincil amacıdır.

Anahtar Kelimeler

Nestlé, Birinci Dünya Savaşı, Tabiiyet, Şûrâ-yı Devlet, Marka Tescili

The Issue of Nationality of Nestlé & Anglo-Swiss Condensed Milk Company, which Was Operating in the Ottoman Empire in the First World War

Öz

During the First World War, the Ottoman Empire imposed various sanctions within the framework of the law of war on citizens and companies of the state that were considered enemies. Restricting the travel and communication abroad of people belonging to enemy state nationality, postponing their debts and receivables, curfews and exiles are some of these measures. In this process, the activities of enemy state companies were also restricted or terminated. Therefore, with the beginning of the war, it became very important for an enterprise to have the nationality of an enemy, ally or neutral state. There are also companies with an international structure that have more than one citizenship. Nestlé was one of them. Although Nestlé appears to be a Swiss company, the company's connections to England were interpreted by the Ottoman authorities as meaning that the company could be considered an enemy state company. Thus, a legal process began in which Nestlé's nationality was brought into question.
In this study, based on Ottoman archival sources, Nestlé's nationality was brought into question, the evidence put forward by the company to prove its own nationality, and the counter-evidence of the Ottoman authorities were comparatively examined. The primary purpose of this study is to determine the decision made about Nestlé, one of the rare examples thought to have dual nationality, and to determine the behavior of the Ottoman legal and political authorities throughout the process and their approach to the issue.

Anahtar Kelimeler

Nestlé, World War I, Nationality, Council of State, Trademark Registration.

Kaynakça

• Akay Tolga, Osmanlı Devleti’nde Fikri Mülkiyet Hakları, İdeal Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• Berci, İbrahim, Osmanlı Devleti’nin Muhasım Devlet Politikaları: Trablusgarp Savaşı ve Aydın Vilayeti İtalyanları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli 2020.
• Çınar, Tuba, “Fikir Hayatından Kalp Hayatına Ziya Gökalp: Malta ve Limni Mektupları’na Göre Baba ve Eş Olarak”, Turcology Research, 73 (2022), s. 19-36.
• Düstur, II. Tertib, C. VII, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1336.
• Karabulut, Umut; Bozkurt, Ersin, “Osmanlı Devleti’nde Savaş Hukukunun Oluşumu Bağlamında Lahey Konferansları ve Birinci Dünya Savaşındaki Uygulamalar”, SUTAD, 45, (2019), s. 87-99.
• Kılıç, Musa, “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde İtilaf Devletleri Vatandaşlarının Zorunlu İkamet Merkezlerinden Biri Olarak Urfa Mutasarrıflığı”, Asia Minor Studies Journal, 7/1, (2019), s. 72-80.
• Köse, Yavuz, “Nestlé in the Ottoman Empire: Global Marketing with Local Flavor 1870-1927”, Enterprise & Society, 9/4, (2008), s. 724-761.
• Köse, Yavuz, Dersaadet’te Tüketim (1855-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
• Kurt, Burcu, “I. Dünya Savaşı Ekonomi Politikalarına Bir Örnek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Avusturya’dan Şeker İthalatı”, Bir Ömür Tarih Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu’na Armağan, ed. İsmail Yaşayanlar, Gaye Kitabevi, Bursa 2022, s. 578-599.
• Memiş, Şefik, “Türkiye’nin İlk Küresel ‘Yerel’ Markası Nestle, Osmanlı/Türk Olmayı Nasıl Bir Stratejiyle Başardı”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 78, (2023), s. 288-310.
• Quataert, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş 1881-1908, İletişim Yayınları, İstanbul 2017. Sonat, Ramazan, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Muhasım Devlet Tebaası Politikası (1914-1918)”, Tarihin Peşinde, 11, (2014), s. 259-290.
• Takahashi Hiroo, “The Birth of Nestlé, A Global Corporation”, Everyting Originated From Milk: Case Study of Nestlé, WSBC, 2021.
• DuBois, Thomas David, “Branding and Retail Strategy in The Condensed Milk Trade: Borden And Nestlé in East Asia, 1870–1929”, Business History, 65/5, (2023), s. 902-919.
• Topuz, Ercüment, “I. Dünya Savaşı’nda Düvel-i Muhasama Tebaasına Yönelik Uygulamalar”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, IV/XIII, (2017), s. 297-312.