Kaçarlar Devrinde Kızılbaş Kavramı

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 516 - 533, 15.12.2024

Mümin Semercioğlu

https://doi.org/10.16985/mtad.1534660

Öz

Kaçar Devleti Şiilik ve Türklük aidiyetlerini taşıyan Kaçar boyunun öncülüğünde, çoğu aynı aidiyetlere sahip başka boyların desteği alınarak kuruldu. Devletin kuruluş sürecinde Kaçarların başlıca rakipleri bu mezhep ve soy aidiyetlerini müştereken taşımıyorlardı. Erken dönem Kaçar tarih yazımında Kaçar ordularının zaferleri Kızılbaşların galibiyetleri olarak betimlenmekteydi. Kaçar Devleti kuruluşunun akabinde Rusya’yla ve doğusundaki Sünnilerle karşı karşıya geldi. Kaçar tarihinin akışı içinde kaleme alınan vekayinamelerde Rus ordularıyla çarpışan Kaçar ordularına Kızılbaş denmeye devam edildi. İran’ın doğusundaki Sünni rakiplerle karşı karşıya gelişlerde Kızılbaş kavramı Şiilik vurgusu öne çıkarılarak kullanıldı. Kızılbaş kavramının Kaçarlar devrindeki içeriği Safeviler devrindeki içeriği kadar geniş değildi. Bu farklılığın temelinde Safevi Devleti’nin Kızılbaşları kendisine bağlayan Safevi tarikatından, Kaçar Devleti’nin ise bir Kızılbaş boyundan neşet etmesi yatıyordu. Kaçar şahları Safevi şahlarının aksine Kızılbaş boylarının mürşitliği iddiasını taşımıyorlardı. Safeviler devrinde devleti, ülkeyi ve hükümdarları da niteleyen Kızılbaş kavramının Kaçarlar devrindeki içeriği daha sınırlıydı. Kızılbaşlığın Safevilerden Kaçarlara, orduyu ve ordunun esasını teşkil eden Şii mezhebinden Türk boylarını tarif eden anlamı miras kaldı.

Anahtar Kelimeler

Kızılbaş, Kaçar, Türk, Şii, İran, Safevi

The Term Qizilbash During the Qajar Era

Öz

Qajar State was founded by the Qajar tribe, which belonged to Shia sect and had Turkish origins. The tribes that supported the Qajars mostly had the same sectarian and ethnic background. During the establishment of Qajar State, the main rivals of the Qajars were either non Turkish, non-Shia, or both. In the early phase of the Qajar historiography, victories of the Qajar armies were defined as Qizilbash victories. Qajar State, after its founding, had to struggle against Russia and its eastern Sunni neighbours. In the chronicles written during the Qajar period, it continued to define the Qajar armies, combating the Russians, as Qizilbash. The term Qizilbash was used in a context emphasizing Shia affiliaton when the Qajars faced eastern Sunni rivals. The context of the term Qizilbash was not as comprehensive in the Qajar era, as it was in the Safavid era. This difference was due to the fact that Safavid State was founded by the Safavid order, whose adherents were Qizilbash tribes, while Qajar State was founded by the Qajar tribe, which was one of those tribes. Unlike the Safavid shahs, who were also sufi leaders of Qizilbash tribes, the Qajar shahs did not have such position. The term Qizilbash, which defined the state, the country ve and the monarchs during the Safavid period, had a more confined meaning in the Qajar era. It referred to Shia and Turkish tribes, and to the army based on them, as it did in the Safavids.

Anahtar Kelimeler

Qizilbash, Qajar, Turkish, Shia, Iran, Safavid

Kaynakça

• Alan, Hayrunnisa, “Türklerde Devlet Kurma Biçimi”, Afyonkarahisar I. Türk Tarihi Sempozyumu Türklerde Devlet (19-21 Ekim 2017), ed. Hayrunnisa Alan vd., İstanbul 2018, s. 79-110.
• Algar, Hamid, Religion and State In Iran 1785-1906, University or California Press, California 1980.
• Arjomand, Said Amir, The Shadow of God and the Hidden Imam, The University of Chicago Press, Chicago 1984.
• Arjomand, Said Amir, “The Shiʿite Hierocracy and the State in Pre-modern Iran: 1785-1890”, European Journal of Sociology, XXII/1, (1981), s. 40-78.
• Asker, Ali-Sedanur Şeyban, “Kürekçay Anlaşmasının Tarihi Arka Planı, Hukuki Niteliği ve Siyasi Sonuçları”, Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, VII/1, (2021), s. 34-50.
• Atkin, Muriel, Russia and Iran 1780-1828, University of Minnesota Press, Minneapolis 1980. Ay, Zahide, “Hazaraların Şiileşmesinde Safevi Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 47, (2019), s. 395-412.
• Babayan, Kathryn, “The Safavid Synthesis: From Qizilbash Islam to Imamite Shi'ism”, Iranian Studies, XXVII/1-4, (1994), s. 135-161.
• Bağban, Hüseyin Nasir, “Zendeginame-i Hodneveşt-i Hac Zeynelabidin Şirvani Be Hemrah-ı Yek Mürasele ve Kürsüname-i Silsile-i Nimetullahiye”, Ayine-i Miras, 52, (1392), s. 283-306.
• Behzadi, Nahid, “Zendiyan Ez Nigah-ı Menabi-i Kacar”, Rüşd-i Amuzeş-i Tarih, 2, (1379), s. 29-39.
• Bournoutian, George A., Two Chronicles On The History of Karabagh, Mazda Publishers, California 2004. Cronin, Stephanie, “Building a new army: military reform in Qajar Iran”, War and Peace in Qajar Persia, ed. Roxane Farmanfarmaian, Routledge, New York 2008, s. 47-87.
• Çolavi, Mirza Ali Kulu bin Muhammed İkbal, Tarih-i Mülkara, haz. Cemşid Kaimi-Ramin Yelfani, Nida-yı Tarih, Tahran 1400.
• Efzelülmülk, Gulamhüseyin, Efzelü’t-tevarih, haz. Mansure İttihadiye, Sirus Sadvendiyan, Neşr-i Tarih-i İran, Tahran 1361.
• Floor, Willem-Hasan Javadi, “The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran”, Iranian Studies, 46/4, (2013), s. 569-581.
• Garthwaite, Gene R., Khans and Shahs, I.B. Tauris, London 2009.
• Gündüz, Tufan, Kızılbaşlar Osmanlılar Safeviler, 4. bs., Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2021.
• Hambly, Gavin R.G., “Agha Muhammad Khan and the Establishment of the Qajar Dynasty”, The Cambridge History of Iran, VII, ed. Peter Avery, Gavin Hambly, Charles Melville, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 104-143.
• Hamidi, Sümeyye-Nasır Yusufzehi, “İran ve Mesele-i Herat ve Kandahar Der Devre-i Kacar”, Faslname-i Tarih-i Revabıt-ı Harici, 64, (1394), s. 73-97.
• Haveri, Mirza Fazlullah Şirazi, Tarih-i Zülkarneyn