Arkeolojik ve Tarihsel Bağlamda Kütahya’da Madencilik ve Metal İşçiliğine Dair Yeni Bulgular

Yıl 2024, Sayı: 25, 56 - 78, 05.02.2024

Atalay Karatak , Erkan Fidan , H. Levent Keskin

Öz

Bu makalede, “Metalik Maden Endüstrisinin Tarihsel Süreç Boyunca Teknolojik ve Kültürel Gelişime Etkisi: Kütahya İli Örneğinde Multidisipliner ve Diyakronik Bir Analiz” başlıklı projenin ilk sezon (2022) sonuçlarına dair bir ön değerlendirme sunulmaktadır. Projenin saha çalışması ayağı, “Eskişehir ve Kütahya İlleri Tarih Öncesi Dönem Yüzey Araştırması (EKAR)” projesine entegre bir biçimde gerçekleştirilmiştir. Ayrıca projenin 2022 çalışmalarında elde edilen veriler, EKAR Projesi kapsamında yürütülen çalışmaların 2020 ve 2021 sezonlarına ait sonuçlarla birlikte ele alınarak değerlendirilmiştir. Bu kapsamda Domaniç, Emet, Hisarcık, Kütahya (Merkez ilçe), Tavşanlı ve Simav ilçelerinde incelemeler yapılmıştır. Bu ilçelerdeki saha çalışmaları arkeolojik alanlar, tarihi alanlar, metalik maden cevherleşmeleri ile sanayi öncesi metalurjik aktivitelere dair kalıntı barındıran kırsal alanlar olmak üzere dört farklı tipte alanda gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arkeometalurji, Cüruf, Kütahya, Sanayileşme öncesi madencilik tarihi

Kaynakça

• Akyol, Z., 1975. Tavşanlı Dudaş Civarının Barit Zuhurları Hakkında Düşünceler. MTA Dergisi 85, 161- 173.
• Altaş, N. T., 2008. Kentsel Fonksiyonları Az Gelişmiş Kasabalara Bir Örnek: Domaniç. Doğu Coğrafya Dergisi 13(20), 279-302.
• Altaş, N. T., Gök, Y., Doğanay, S., 2006. Domaniç’te Kır Meskenleri. Doğu Coğrafya Dergisi 11(16), 63-88.
• Arslan, A., 2014. Konya Çevresi Bizans Dönemi Mimari Plastiği. Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Eskişehir, Doktora Tezi, 304 s (yayımlanmamış).
• Bacak, G., Uz, B., 2016. Harmancık Güneyi (Bursa, Türkiye) Kromit Cevherleşmelerinin Petrografik ve Jeokimyasal Özellikleri. Uluslararası Katılımlı 7. Jeokimya Sempozyumu Bildiri Özetleri Kitabı. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 47-48.
• Bachmann, H. G. 1982., The Identification of Slags from Archaeological Sites. London: University College London Institute of Archaeology Publications.
• Bayley, J., Dungworth, D., Paynter, S., 2001. Archaeometallurgy: Guidelines for Best Practice, London: Historic England Publications.
• Bielenin, K., Suliga, I., 2008. The Ancient Slag-Pit Furnace and the Reduction Process in the Light of New Archaeological Concept and Metallurgical Research. Metallurgy and Foundry Engineering. 34(1), 53-78.
• Bourgarit, D., 2019. Mineralogy of Slags: A Key Approach for Our Understanding of Ancient Copper Smelting Processes. European Mineralogical Union Notes in Mineralogy. 20, 203-231.
• Cengiz, İ., Genç, Y., 2003. Domaniç Kütahya Bakır-Molibden Cevherleşmesinin Jeolojisi ve Alterasyon Özellikleri. Jeoloji Mühendisliği Dergisi. 27(2), 47-75.
• Cihnioğlu, M., İşbaşarır, O., Ceyhan, Ü., Adıgüzel, O., 1994. Türkiye Demir Envanteri. Ankara: MTA Genel Müdürlüğü Matbaası.
• Cleere, H. F., 1971. Ironmaking in a Roman Furnace. Britannia. Society for the Promotion of Roman Studies. 2, 203-217.
• Cleere, H. F., 1972. The Classification of Early Iron-Smelting Furnaces. The Antiquaries Journal. 52, 8-23.
• Crew, P., 2000. The Influence of Clay and Charcoal Ash on Bloomery Slags. Tizzoni, M., Tizzoni, C. C., editors. Il Ferro Nelle Alpi: Giacimenti Miniere E Metallurgia Dall’antichità Al XVI Secolo. Bienno: Comune di Bienno, 38-48.
• Cumalıoğlu, A., 2011. Hadrianoupolis ve Çevresi Geç Antik - Erken Bizans Mimari Plastik Örnekleri. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, İzmir, Yüksek Lisans Tezi, 331 s (yayımlanmamış).
• Çiftçi, Y., Dönmez, C., Parlak, O., Günay, K., 2019. Chromitite Deposits of Turkey in Tethyan Ophiolites. Pirajno, F., Ünlü, T., Dönmez, C., Şahin, M., editors. Mineral Resources of Turkey. Cham: Springer, 73-157.
• Danışman, G., Özbal, H., Tanyeli, G., Yalçın, Ü., 2007. Kırklareli-Demirköy Endüstri Arkeolojisi Çalışmaları: 2005 Sezonu İlk Sonuçları 22. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİMM Basımevi, 1-22.
• Efe, T., 1990. 1988 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları. VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 405-424.
• Efe, T., 2002. The Interaction Between Cultural/Political Entities and Metalworking in Western Anatolia During the Chalcolithic and Early Bronze Ages. Yalçın, Ü., editor. Anatolian Metal II. Bochum: Deutsches Bergbau-Museum, 49-65.
• Engin, T., Özkan, Y. Z., Şener, F., Toprak, B., 2000. 1/1000.000 Ölçekli Türkiye Metalojeni Haritası. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• Fidan, E., 2020. Yeni Araştırmalar Işığında Kütahya’da Eski Anadolu Madenciliği. Yalçın, H. G., Stegemeier, O., editors. Metallurgica Anatolica: Ünsal Yalçın 65. Yaşgünü Armağan Kitabı. İstanbul: Ege Yayınları, 85-90.
• Fidan, E., Keskin, H. L., Karatak, A., Seçer Fidan, S., Erol, E., Karadaş, F., 2022. Eskişehir ve Kütahya İlleri Tarih Öncesi Dönem Yüzey Araştırmaları (EKAR 2019-2020). Keskin C., editör. 2019-2020 Yılı Yüzey Araştırmaları I. Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 363-376.
• Fidan, E., Keskin, H. L., Karatak, A., Seçer Fidan, S., Kocabaş, M. A., 2023. Eskişehir ve Kütahya İlleri Tarih Öncesi Dönem Yüzey Araştırmaları (EKAR 2021), 38. Uluslararası Araştırma Sonuçları Toplantısı I, Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 401-416.
• Fidan, E., Türkteki, M., Türkteki, S., Massa, M., Oğuzhanoğlu Akay, U., Seçer Fidan, S., Afşar, M., 2019. Eskişehir ve Kütahya İlleri Tarih Öncesi Dönem Yüzey Araştırmaları (EKAR) 2017 Yılı Çalışmaları. 36. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 21-40.
• Fidan, E., Türkteki, M., Türkteki, S., Oğuzhanoğlu Akay, U., Seçer Fidan, S., Tuna, Y., 2020. Eskişehir ve Kütahya İlleri Tarih Öncesi Dönem Yüzey Araştırmaları (EKAR) 2018 Yılı Çalışmaları. 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 15-33.
• Fluzin, P., Bauvais, S., Berranger, M., Pages, G., Dillmann, P., 2011. The Multidisciplinary Approach (Archaeology and Archaeometry) to Bloomsmithing Activities in France: Examples of Eesults from the Last Twenty Years. Hošek, J., Cleere, H., Mihok, Ľ., editors. The Archaeometallurgy of Iron: Recent Developments in Archaeological and Scientific Research. Prague: Institute of Archaeology of the ASCR, 73-86.
• Güder, Ü., 2015. Anadolu’da Ortaçağ Demir Metalürjisi: Kubad Abad, Samsat, Kinet Höyük, Hisn Al-Tinat ve Yumuktepe Kazı Buluntuları. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Çanakkale, Doktora Tezi, 308 s (yayımlanmamış).
• Gürcan, E., 2018. Eğrigöz ve Koyunoba Plütonları (Simav-Kütahya) Çevresindeki Pb-Zn-(Ag) Yataklarının Jeolojisi. Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, İzmir, Yüksek Lisans Tezi, 161 s (yayımlanmamış).
• Hauptmann, A., 2007. The Archaeometallurgy of Copper: Evidence from Faynan, Jordan. Berlin: Springer.
• Hauptmann, A., 2014. The Investigation of Archaeometallurgical Slag. Roberts, B. W., Thornton, C. P., editors. Archaeometallurgy in Global Perspective. New York: Springer, 91-105.
• Hauptmann, A., 2020. Archaeometallurgy - Materials Science Aspects. Cham: Springer.
• Kaptan, E., 1982. Türkiye Madencilik Tarihine Ait Kütahya-Gümüşköy ve Yöresini Kapsayan Buluntular. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi 97/98, 140-47.
• Kaptan, E., 1987. Türkiye Madencilik Tarihine Ait Merzifon - Bakırçay Yöresindeki Kalıntılar. III. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 225-234.
• Kaptan, E., 1992. Eski Anadolu Madenciliğine Ait Yeni Tarihlenen Buluntular. VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 95-106.
• Kaptan, E., 1997. Gümüşhacıköy-Gümüş Beldesindeki Çok Çukurlu Taş Havan. XII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: Milli Kütüphane Basımevi, 43-56.
• Kaptan, E., Yurttagül, E., 1996. Kaymaklı Yeraltı Şehri’ndeki (Nevşehir) Cevher Zenginleştirme Aleti. XI. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: Milli Kütüphane Basımevi, 63-74.
• Karabel, S. B., 2013. Dağardı (Kütahya) Bölgesi Gömülü Antimon Birikimlerinin Toprak Jeokimyası Prospeksiyonu ile Saptanması. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Uygulamalı Jeoloji Anabilim Dalı, İstanbul, Yüksek Lisans Tezi, 94 s (yayımlanmamış).
• Karatak, A., Akyol, A. A., 2020. Genel Hatlarıyla Öntarihte Demir ve Çelik. Yalçın, H. G., Stegemeier, O., editors. Metallurgica Anatolica: Ünsal Yalçın 65. Yaşgünü Armağan Kitabı. İstanbul: Ege Yayınları, 311-318.
• Karatak, A., Akyol, A. A., Bingöl, I., 2019. Magnesia’dan Ele Geçen Demir Cüruflarında Arkeometrik İncelemeler. 35. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 25-42.
• Karatak, A., Keskin, H. L., Seçer Fidan, S., Fidan, E., 2021. Eskişehir ve Kütahya İlleri Tarih Öncesi Dönem Yüzey Araştırması (EKAR) 2020 Yılı Madencilik ve Metal İşçiliği Araştırmaları. Ünan, S., editör. Kütahya Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Tarih Araştırmaları: Kütahya Müzesi 2020 Yıllığı. Ankara: Bilgin Kültür Sanat, 173-194.
• Kassianidou, V., 1993. The Production of Silver in Monte Romero, a 7th Century B.C. Workshop in Huelva, Spain. Papers from the Institute of Archaeology 4, 37-47.
• Kocabaş, M. A., 2021. Tavşanlı Arkeolojisi ve Tavşanlı Belediye Müzesi’nde Bulunan Tunç Çağı’na Tarihlenen Pişmiş Toprak Eserler. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, Kütahya, Yüksek Lisans Tezi, 305 s (yayımlanmamış).
• Kurt, Y., 2020. Istranca Masifindeki Dereköy Antik Bakır Madeni ve Demirköy Antik Demir Madeninin Jeolojik ve Arkeometalurjik İncelenmesi. İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, İstanbul, Doktora Tezi, 187 s (yayımlanmamış).
• Kuşcu, İ., 2019. Skarns and Skarn Deposits of Turkey. Pirajno, F., Ünlü, T., Dönmez, C., Şahin, M., editors. Mineral Resources of Turkey. Cham: Springer, 283-336.
• Lehner, J. W., Yener, K. A., 2014. Organization and Specialization of Early Mining and Metal Technologies in Anatolia. Roberts, B. W., Thornton, C. P., editors. Archaeometallurgy in Global Perspective. New York: Springer, 529-557.
• Maddin, R., 1975. Early Iron Metallurgy in the Near East. Transactions of the Iron and Steel Institute of Japan 15(2), 59-68.
• Massa, M., 2018. Metallurgical Technology and Metal Exchange Networks: A Case Study From The Western Anatolian Late Chalcolithic and Bronze Ages. Heritage Turkey 8, 39-40.
• Massa, M., Fidan, E., 2019. Batı Anadolu Arkeometalurji Araştırmaları, 2018 Yılı Çalışmaları. 35. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 207-216.
• McDonnell, J. G., 1986. The Classification of Early Ironworking Slags. University of Aston, College of Engineering and Physical Sciences, Birmingham, Doctoral Thesis, Vol. I, 235 p (unpublished).
• McDonnell, J. G., 1989. A Model for the Formation of Smithing Slags. Historic Buildings and Monuments Commission for England, Ancient Monuments Laboratory, Report No.129/89, 18 s (unpublished).
• Morton, G. R., Wingrove, J., 1969. Slag, Cinder and Bear. Bulletin of the Historical Metallurgy Group 3(2), 55-61.
• MTA, Kütahya İli Maden ve Enerji Kaynakları, 2010. https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/kutahya_madenler.pdf (Erişim Tarihi: 18 Temmuz 2022).
• Nerantzis, X. N., 2009. Byzantine and Ottoman Mineral Exploration and Smelting in Eastern Macedonia, Greece and their Implications for Regional Economies. University of Sheffield, Faculty of Arts and Humanities, Department of Archaeology and Prehistory, Sheffield, Doctoral Thesis, Vol. I, 223 p (unpublished).
• Özbal, H., 2010. Demirköy Demirci İşliği. 25. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 237-262.
• Özgen, S., Turgay, Ö., Tümer, L., 1980. Türkiye Maden Envanteri (İllere Göre). Ankara: MTA Enstitüsü, Bilimsel Dokümantasyon ve Yayın Dairesi.
• Özocak, R., 1977. Batı Anadolu’da Metamorfik Serilerde Rastlanan Şistoziteye Uyumlu Görülen Bazı Pb-Zn-Cu Maden Yataklanmaları. MTA Dergisi 8, 43-47.
• Parman, E., 2002. Ortaçağda Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Bölge Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
• Pernicka, E., Eibner, C., Öztunalı, Ö., Wagner, G. A., 2003. Early Bronze Age Metallurgy in the North-East Aegean. Wagner, G. A., Pernicka, E., Uerpmann, H. P., editors. Troia and the Troad: Scientific Approaches. Berlin-Heidelberg: Springer, 143-172.
• Pleiner, R., 2000. Iron in Archaeology: The European Bloomery Smelters. Praha: Archeologický ústav AVČR.
• Pleiner, R., 2003. European Iron Blooms. Nørbach, L. C., editor. Prehistoric and Medieval Direct Iron Smelting in Scandinavia and Europe: Aspects of Technology and Science. Aarhus: Aarhus University Press, 183-189, 305-307.
• Rostoker, W., Pigott, V. C., Dvorak, J. R., 1989. Direct Reduction to Copper Metal by Oxide-Sulfide Mineral Interaction. Archaeomaterials 3, 69-87.
• Rothenberg, B., Blanco-Freijeiro, A., 1981. Studies in Ancient Mining and Metallurgy in South West Spain: Exploration and Excavation in the Province of Huelva. London: University College London - Institute for Archaeo-Metallurgical Studies.
• Selskienė, A., 2007. Examination of Smelting and Smithing Slags Formed in Bloomery Iron-Making Process. Chemija 18(2), 22-28.
• Sendir, H., 2009. Ortaca (Domaniç-Kütahya) Yöresi Cu-Mo-Zn Cevherleşmelerinin Jeolojik, Petrografik ve Jenetik İncelenmesi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir, Doktora Tezi, 171 s (yayımlanmamış).
• Serneels, V., Perret, S., 2003. Quantification of Smithing Activities Based on the Investigation of Slag and Other Material Remains. International Conference Archaeometallurgy in Europe Proceedings I. Milan: Associazione Italiana di Metallurgia, 469-478.
• Türker, A., Çizikci, S. Y., 2018. Çiledir Höyük İdolleri (2009-2012 ve 2014 Yılı Buluntuları). Ünan, S., editör. Kütahya Müzesi 2017 Yıllığı. Ankara: Bilgin Kültür Sanat, 191-212.
• Türktüzün, M. 2015. Kütahya’nın Kaleleri. Ünan, S., editör. Kütahya Müzesi 2014 Yıllığı. Ankara: Dönmez Ofset, 123-165.
• Türktüzün, M., Ünan, S., 2015. Karakoca Köyü Sondaj Kazısı. Ünan, S., editör. Kütahya Müzesi 2014 Yıllığı. Ankara: Dönmez Ofset, 67-101.
• Tylecote, R. F., 1987. The Early History of Metallurgy in Europe. London-New York: Longman Higher Education.
• Tylecote, R. F., 1992. A History of Metallurgy - Second Edition. London: Maney Publishing.
• Uğurcan, O. G., Oyman, T., 2016. Iron Mineralization and Associated Skarn Development Around Southern Contact of the Eğrigöz Pluton (northern Menderes Massif-Turkey). Journal of African Earth Sciences 123, 309-337.
• Uysal, A. O., 1992. Emet’in Eğrigöz Köyündeki Eserler. IX. Vakıf Haftası Kitabı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 297-310.
• Ünan, S., 2018. Domaniç Arkeolojik Araştırmaları. Ünan, S., editör. Kütahya Müzesi 2017 Yıllığı. Ankara: Bilgin Kültür Sanat.
• van der Merwe, N., Avery, D., 1982. Pathways to Steel: Three Different Methods of Making Steel from Iron were Developed by Ancient Peoples of the Mediterranean, China, and Africa. American Scientist 70(2), 146-155.
• Wagner, G. A., Öztunalı, Ö., 2000. Prehistoric Copper Sources in Turkey. Yalçın, Ü., editor. Anatolian Metal I. Bochum: Deutsches Bergbau-Museum, 31-67.
• Wagner, G. A., Pernicka, E., Seeliger, T. C., Öztunalı, Ö., Baranyi, I., Begemann F., Schmitt-Strecker, S., 1984. Kuzeybatı Anadolu’nun Erken Metalurjisi Hakkında Jeolojik Araştırmalar, MTA Dergisi 101/102, 92-128.
• Wertime, T. A., 1983. The Furnace Versus the Goat: The Pyrotechnologic Industries and Mediterranean Deforestation in Antiquity. Journal of Field Archaeology 10(4), 445-452.
• Yahalom-Mack, N., Eliyahu-Behar, A., 2015. The Transition from Bronze to Iron in Canaan: Chronology, Technology, and Context‏. Radiocarbon 57(2), 285-305.‏
• Yalçın, Ü. 2004. Eskiçağ Demir Teknolojisi. Bilgi, Ö., editör. Anadolu Dökümün Beşiği. İstanbul: Döktaş, 221-224.
• Yalçın, Ü., 2016. Anadolu Madencilik Tarihine Toplu Bir Bakış. MT Bilimsel 9, 3-13.
• Yazıcı Metin, N., 2019. Demirköy’deki Fatih Dökümhanesi Kazı Çalışmalarında Ulaşılan Sonuçlar (2010-2015). Taş, E., editör. XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri II. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Matbaası, 676-691.