Fabrika-i Hümayunların Yönetim, Muhasebe ve Denetim Uygulamaları

Yıl 2020, Sayı: 19, 41 - 58, 14.07.2020

Kübra Yazıcı Sadiye Oktay Halil Emre Akbaş Serdar Bozkurt

Öz

Bu çalışmada, Osmanlı Dönemi’ndeki sanayileşme hareketinin önemli yapı taşlarından birini temsil eden Fabrika-i Hümayunların yönetim, muhasebe ve denetim uygulamaları üzerinde durulmuştur. On dokuzuncu yüzyılda Osmanlının sanayileşme hareketinin lokomotif gücü olan bu fabrikalar, yönetim, muhasebe ve denetim alanlarındaki görüşleri birleştiren bir paradigmayla karşılaştırmalı bir şekilde incelenmiştir. Çalışma sonucunda yönetsel faaliyetlerin klasik organizasyon yapısıyla bağdaştırıldığı görülmektedir. Ayrıca diğer vurgulanması gereken sonuçlar da çift taraflı kayıt sistemi uygulamalarının yer yer görüldüğü, günümüz genel muhasebe ve maliyet muhasebesi uygulamalarına benzer uygulamaların yürütüldüğü ve müfettişlik müessesi yoluyla kurumların iç denetimine önem verdiğidir.

Anahtar Kelimeler

Fabrika-i Hümayun, İşletme Yönetimi, Muhasebe, Denetim

Management, Accounting and Auditing Practices of Imperial Factories

Öz

In this study, the management, accounting, and auditing practices of Imperial Factories (Fabrika-i Hümayun), which represents the critical touchstone of the industrialization movement in the Ottoman Period, was emphasized. These factories, which were the locomotive power of the Ottoman Empire's industrialization movement in the nineteenth century, were examined similarly with a paradigm that combines the views in the fields of management, accounting, and auditing. As a result of the study, it is seen that administrative activities are associated with the classical organizational structure. Also, other important points to be emphasized are that double-entry booking system applications are observed in some places; otherwise, practices similar to today's general accounting and cost accounting applications were carried out, and the internal audit of institutions was emphasized through the inspectors.

Anahtar Kelimeler

Imperial Factories, Business Management, Accounting, Auditing

Kaynakça

• Akbaş, H. E., Bozkurt, S. ve Yazıcı, K. (2018). Osmanlı Devletinde Lonca Teşkilatı Yapısı ve Yönetim Düşüncesi ile Karşılaştırılması. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 165-202.
• Akipek, J. G., ve Akıntürk, T. (2004). Türk Medenî Hukuku: Başlangıç Hükümleri Kişiler Hukuku. Beta Basım Yayım Dağıtım.
• Aydemir, O., Elitaş, C., Erkan, M. ve Elitaş, B. L.(2015). The Use of Stairs Method in Cost Accounting in the Ottoman State in 19th Century. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (23).
• Barutçugil, İ. (2011). Kültürler Arası Farklılıkların Yönetimi. İstanbul: Kariyer Yayıncılık.
• Batur, A. ve Batur, S. (1981). “İstanbul'da 19. Yüzyıl Sanayi Yapılarından Fabrika-i Hümayunlar”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, İTÜ, 14- 18 Eylül, İstanbul, 331-341.
• Bozdemir, M. (2011). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Endüstriyel Mirasımız. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
• Buluş, A. (2000). Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Buluş, A., ve Arıcıoğlu, A. (2005). Başkaları Aracılığıyla İşgördürmeye İlişkin Tarihsel Bir Örneklem: Hereke Fabrikası’nda Yönetim ve Örgütlenme Anlayışı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (14), 217-236
• Buluş, A. (2012). Ann Binns’ in Türkiye Günlüğü’nden Seçmeler: Dindar Bir İngiliz Kadının Gözlemleri ve 19. Yüzyıl Osmanlı Sanayileşmesinden Manzaralar. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (12), 49-61.
• Clark, E. C. (1974). The Ottoman Industrial Revolution. International Journal of Middle East Studies, 5(1), 65-76.
• Damlıbağ, F. (2014). “Osmanlı Sanayisindeki Vergi Muafiyetleri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (35), 65-88.
• Damlıbağ, F. (2012). Osmanlı Devleti'nde Sanayi Finansman Metodu Olarak Fabrika İmtiyaz Sistemi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 62(2), 197-222.
• Demir, K. (2016). Geç Osmanlı Dönemi Devlet Fabrikalarında Personel Yönetimi: Arşiv Kaynaklarına Dayalı Bir Araştırma, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Doğan, M. (2013). An Overview of Industrial Activities in The Ottoman Empire Before The Republic. The Science and Education at the Beginning of the 21st Century in Turkey.
• Dölen, E. (2015). Kuruluşu İzmit’ten İzmir’e Kaçırılan Bir Kâğıt Fabrikası (1846). Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Duran, S. (2012). The Influences of the French Accounting Culture on Ottoman Accounting Thought in the Second Half of the 19th Century, Paper, 13. World Congress of Accounting Historians (WCAH), July 17-19, Newcastle, United Kingdom.
• Erdem, E. (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (48), 17-44.
• Ertürk, N. (2008). 19. Yüzyıl Osmanlı Sanayi Hareketleri İçinde Fabrika-i Hümayunlar, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul.
• Güran, T. (1992). Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları. 150. Yılında Tanzimat, 235-252.
• Güvemli, B. (2017). The role of accounting in the industrialization efforts of the Ottoman Empire in the 19th century. De Computis-Revista Española de Historia de la Contabilidad, 14(27), 74-100.
• Güvemli, O. (2000). Türk Devletleri Muhasebe Tarihi, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e. 427-593, İstanbul.
• Güvemli, O. (2016). Muhasebe Tarihi Araştırmalarında Arşiv Çalışmalarından Notlar Türkiye (1994-2015). Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (10), 13-40.
• Güvemli, O. (2017). Cumhuriyet’in Muhasebe Düşüncesi-Batılılaşma Sürecinin Üçüncü Evresi-(1923-1950). Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (12), 29-54.
• Güvemli, O., ve Güvemli, B. (2015). Türk Ticaret Kanunlarının Türk Muhasebe Düşüncesinin Gelişmesindeki Etkileri. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (8), 26-50.
• Güvemli, O., ve Kaya, M. A. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda XIX. Yüzyılın Ortalarında Muhasebe Düşüncesindeki Büyük Değişim-1839-1885. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (9), 43-65.
• Güvemli, O., Aytulun, A. ve Şişman, B. (2013). Türkiye’de Muhasebe Mesleğinin Gelişmesi ve İlk Meslek Örgütlenmesi: Türkiye Muhasebe Uzmanları Derneği-1942. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (4), 19-49.
• İnan, N. (1966). Kanunname-i Ticaret’e Göre Protestolar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1/22, 829-846.
• Kırlı, E. (2015). Osmanlı Tekstil Sektöründe Meydana Gelen Gelişmeler Çerçevesinde Basma Fabrikası’nın Kuruluşu ve Faaliyetleri:(1846-1876). Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Kırlı, E. (2017). Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Sanayiine İlişkin Önyargılı Yaklaşımlar. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28(3).193-208
• Koçel, T. (2014). İşletme Yöneticiliği (15. Baskı). İstanbul: Beta Yayınları.
• Kurt, M., Çakır, B. ve Demir, K. (2016). Türkiye'de Modern Yönetimin Erken Dönemleri: Geç-Osmanlı Döneminde Fabrikalar, Sanayi Mektepleri ve Yabancı Uzmanlar. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 45, 154-165.
• Kurt, M., Kuzucu, K., Çakır, B. ve Demir, K. (2016). 19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması. OTAM, 40, 245-277
• Leifer, R., & Delbecq, A. (1978). Organizational/environmental interchange: A model of boundary spanning activity. Academy of Management Review, 3(1), 40-50.
• Lemarchand, Y. (2016). Revisiting the Birth of Industrial Accounting in France, A Return to the Actors Involved. Accounting History Review, 26(3), 351-371.
• MacFarlane, C. (1850). Turkey and Its Destiny: The Result of Journeys Made in 1847 and 1848 to Examine into The State of that Country (Vol. 2).
• Lea and Blanchard. Martal, A. (2002). Osmanlı Sanayileşme Çabaları (XIX. Yüzyıl). Osmanlı. III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 279-285.
• Mirze, S. K. (2002). Introduction to Business. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• Nikitin, M. (2001). The Birth of A Modern Public Sector Accounting System in France and Britain and The Influence of Count Mollien. Accounting History, 6(1), 75-101.
• Önsoy, R. (1984). Tanzimat Dönemi Sanayileşme Politikası 1839-1876. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(2). 5-12
• Özdemir, R. (1986). Ankara Esnaf Teşkilatı. II . Milli Türkoloji Kongresi, 15-21 Eylül 1986. İstanbul, 1986: 156-181.
• Öztürk, Nazif (1990). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Sanayileşme ve 1827’de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası. Vakıflar Dergisi, 21, 23-80.
• Pamuk, Ş. (1984). Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi:(1820-1913). Ankara: Yurt Yayınevi.
• Quataert, D. (2004). “19.Yüzyıla Genel Bakış, Islahatlar Devri 1812-1914”. H. İnalcık, D. Quataert (Ed.). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2. Cilt içinde, İstanbul: Eren Yayınevi, 885-1041.
• Quataert, D. (2011). Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ravndal, G. B. (1926). Turkey: A Commercial and Industrial Handbook (No. 28). US Government Printing Office.
• Satış, İ. (2012). Islah-I Sanayi Komisyonu ve Şirketlerin Teşekkülü: Debbağ Şirketi Örneği Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(18), 417-429.
• Semiz, Y. ve Kuş, R. (2004). Osmanlıda Mesleki Teknik Eğitim İstanbul Sanayi Mektebi (1869-1930). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (15), 275- 295.
• Serin, S. (2009). Yıldız Çini/Porselen Fabrikası. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sezer, T. D. (2008). Dernek Kurma Özgürlüğünün İçeriği ve Gelişim Süreci Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(1), 1-58.
• Topal, M., Erdemir, E. ve Kırlı, E. (2012). Tanzimat Dönemi Sanayileşme Hareketinin Türkiye’de İşletmecilik Anlayışının Oluşumuna Etkileri Hereke Fabrikası ve Nizamnamesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2012(25), 37-64.
• Toprak, Z. (1982). Türkiye'de" Millî iktisat" 1908-1918 (Vol. 2). Ankara: Yurt Yayınları.
• Tosi, H. L., ve Carroll, S. J. (1976). Management: Contingencies, structure, and process. Chicago: St. Clair Press.
• Ülgen, H. ve Mirze, K. (2013). İşletmelerde Stratejik Yönetim. İstanbul: Beta Yayıncılık.
• Yaşar, O., (2003). According to the Years 1913 and 1915 Industrial Census Stats Link Agro-based Industries in the Ottoman Empire. Turkish Geography Magazine, 40, 47–74, İstanbul.
• Yazıcı, N. (1996). Lonca Sisteminin İşsizlik Sigortasıyla İlgisi Üzerine Bazı Düşünceler. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35 (1), 155-165.