İslam İnşâ Hukukunun Mardin Kent Mekânına Yansıması (11.-19. yy)

Yıl 2021, , 307 - 346, 01.11.2021

Fasih Dinç

https://doi.org/10.19059/mukaddime.868609

Cited By: 2

Öz

Her toplumun bir kent modeli olduğu gibi İslam hukukuyla düzenlenmiş Müslüman toplumunun da kendi dünya görüşü ve bunun ön gördüğü ilişki biçimine göre bir kent modeli bulunmaktadır. Meskenin mahremiyeti ve komşuluk haklarının gözetilmesine ilişkin Peygamber’e atfedilen hadisler bu modelin şekillenmesine kaynaklık eden inşaya yönelik normların oluşmasını sağlamıştır. İslam hukukçularının meskenin dokunulmazlığı ve komşuya zararın önlenmesine yönelik hadisleri yorumlamalarıyla fıkıh kitaplarında inşaya ilişkin özel bölümler ortaya çıkmıştır. Bu bölümler, daha sonradan inşaya yönelik özel metinlerin oluşmasına kaynaklık etmiştir. Duvarların işlevleri ve hukuki yapılarının esas alındığı bu metinler, İslam coğrafyasının farklı yerlerinde fıkhü’l-bunyan/inşa hukuku temasıyla İslam hukukunun özel bir dalı olarak “amele” yani uygulamaya dönüşmüştür.
İslam coğrafyası kentlerine yönelik mekân çözümlemelerinde topoğrafya ve geleneğe daha çok vurguda bulunulmasına rağmen kendi normlarına sahip ve sorumlu olan İslam inşa hukuku göz ardı edilmiştir. Bu makalede Mardin’in kentsel kimliğine esas teşkil eden kalenin güney yamaçlarına kurulu alanın mekân üretiminde İslam inşa hukukunun etkisi ve yansımaları ele alınmaktadır. Bu çerçevede kale eteğine kurulu yerleşimin Mervanilerle başlayan ilk oluşumundan Artuklular Dönemi’nde kazandığı kentsel kimliğine ve oradan da Osmanlı egemenliğinin sonlarına kadar uzanan süreçte kentsel mekânın yeniden üretimi, düzenlenmesi ve sürdürülmesinde İslam inşâ hukukunun rolü gerek konuya dair literatür gerekse de Mardin Şer’iyye Sicillerine başvurularak irdelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mardin, İslam İnşâ Hukuku, Mekân Üretimi

Kaynakça

• Acar, A. (2006). Arap Coğrafyacılarına Göre Mardin Şehri (X-XIV. Yüzyıllar). I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri. (s. 79-95). İstanbul: Ofset Yayıncılık.
• Akgündüz, A. (1991)Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki' Tahlilleri (Cilt III). İstanbul: Fey Vakfı: Osmanlı Araştırmaları Yayınları.
• Alioğlu, E. F. (2003). Mardin Şehir Dokusu ve Evler. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Altun, A. (1971). Mardin’de Türk Devri Mimarisi, İstanbul: Gün Matbaası.
• Aydın, S, Emiroğlu, K., Özel O., - Ünsal S. (2019). Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Barbaro, G. (1873). Travels of Josafa Barbaro. William Thomas (Çev.). London: Travels in Tana and Persia.
• Bilgicioğlu, B. (2003). “Mardin”, DİA, (Cilt. 28, 48-51). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bulduk, A. F. (1999). Mardin Tarihi. Burhan Zengin (Haz.). Ankara: Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı Yayınları.
• Cerasi, M. M. (1999). Osmanlı Kenti ( Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, Aslı Ataöv ( Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çevik, A. (2006). Üç Yüzyıllık Bir Başkent: Mardin. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri. (s. 65-77). İstanbul: Ofset Yayıncılık.
• Dinç, F. (2020). Artuklu’dan Osmanlı’ya İntikal Eden Bir Miras: Manzara Hukuku. İ. Özcoşar (Ed.). Artuklular içinde (C. II, 176-193). Mardin: Mardin’in Sesi Yayıncılık.
• Dupre, A. (1819). Voyage en Perse, fait dans les annees 1807, 1808 et 1809, en traversant La Natolie et la Mesopotamie, I, Paris.
• Dündar, A. (1999). “Arşivlerdeki Plan ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Dönmez, İ. K. (2007). “Örf”. DİA. (Cilt 34, 87-93), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erdal, Z. (2017). “Mardin Ulu Cami Üzerine Yeni Görüşler”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Türk Kültür Dünyası Özel Sayısı, 433-446.
• Erdal, Z. (2019). “Mardin Hacı Sadık Ağa-Sürur-Hanı ve (Gümrük) Çarşısı”. USAD. GÜZ 2019 (11). 63-94.
• Edal, Z. (2020). Mardin Abbaraları. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Eken, G. (2006). “19. Yüzyıl Mardin Vakıfları Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (20). 233-253.
• El-Beyhakî, A. b. H. E. Şuabu’l-İmani. (Cilt 12). Abduali Abdulhamîd Hamîd, (thk.). Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• El-Karadavi, Y. (2012). İslam Hukuku Evrensellik ve Süreklilik. İstanbul: Nida Yayınları.
• Gabriel, A. (2014). Şarki Türkiye’de Arkeolojik Geziler, İdil Çetin (Çev). Ankara: Dipnot Yayınları.
• Genç, M. (2005). “Osmanlı Esnafı ve Devlet”. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. (ss 292-307). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Göyünç, N. (1991). XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara: TTK Yayınları.
• Hallaq, B. W. (2019). İmkansız Devlet Modern Çağda Bir İslam Devleti Niçin Mümkün Değildir?, Aziz Hikmet (Çev.). İstanbul: Babil Yayınları.
• İbnü’l-Ezrak. (1909). Târihü’l-Fârikî. Bedevi Abdullatif A’vad (Tah.). Kahire: Hey’etü’l ‘Amme li Şuuni’l-Metabi’i’l-Emiriye.
• İbn Manzûr. (1990). Lisânü’l-Arab, (Cilt. 9). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Kaçar, T. (2006). Mezopotamya’da Roma-Sasani Çatışmaları: Nusaybin’in Düşüşü. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu. (s. 129-139). İstanbul: Ofset Yayıncılık.
• Kankal, A., Özcoşar, İ., Güneş H. H., Günay, R. (2006). 252 Nolu Mardin Şer’iye Sicili Belge Özetleri ve Mardin. Mardin: Ofset Yayıncılık.
• Kuban, D. (1968). “Anadolu-Türk Şehri, Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler,” Vakıflar Dergisi. (3). 53-73.
• Lecker, M. (2003). “İslam Öncesi ve İslam’ın İlk Döneminde Medine/Yesrib Pazarı Üzerine” M. Mahfuz Söylemez (Çev.). Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. II/4. 157-172.
• Leeuwen, R. (2012). Van Bir Osmanlı Şehri Şam Vakıflar ve Şehir. H. Ebru Aksoy (Çev.). İstanbul: Küre Yayınları.
• Lefebvre, H. (2017). Kentsel Devrim. (Selim Sezer, Çev.). İstanbul: Sel Yayınları.
• Mardinî, A. (2002). Tarihu Mardin min Kitabi Ümmül’-İber, , Hamdi Abdülmecit Es-Selefî-Tahsin İbarahim Doski (Thk.). Duhok: Matbaatü Havar.
• O’meara, S. (2014). Mekân ve Müslüman Şehir Hayatı Fes Labirentinin Sınırlarında. Hatice Orman Topçu (Çev.). İstanbul: Açılım Kitap.
• Özcan, T. (2005). “Osmanlı Vakıf Hukuku Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/5. s. 513-552.
• Özcoşar, İ., Güneş, H. H., Dinç, F. (2006). 242 Nolu Mardin Şer’iye Sicili Belge Özetleri ve Mardin, İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayın No:1
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. (Cilt 2). İstanbul: MEB Yayınları.
• Paydaş, K. (2004). “Ak-Koyunlular Döneminde Ticaret”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü Tarihi Araştırmaları Dergisi, (.23/36). 213-223.
• Pınar, İ. (1997) “Karsten Niebuhr’un Gözüyle 1760’larda Mardin ve Diyarbakır”, Tarih ve Toplum. (27/161). 297-301.
• Southgate, H. (1840). Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, Vol. I, New York.
• Şenyurt, O. (2011). Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm, İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Tezcan, M. (2006). VII Yüzyılın Başlarında Doğu-Roma Sasani İlişkileri ve Mardin’in Sasanilerce Zabtı”, l. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu. (s. 151-169). İstanbul: Ofset Yayıncılık.
• Tural, M. M. (2009). Mardin Geleneksel Yerleşim Dokusunun Kentsel Dış Mekan Kullanımları Bağlamında İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Yaz, A. (2019). Mervânî Hükümdarı Nasrüddevle Ahmed, Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Yeşilbaş, E. (2018). “Mardin Çarşılarının Tarihi ve Mimari Özelliklerine dair tespitler”. Sanat Tarihi Dergisi. (C.XXVII/1). 97-117.