Türkiye’de Cemevleri Sorunu: Haklar ve Özgürlükler Bağlamında Eleştirel Bir Yaklaşım

Yıl 2016, Cilt: 40 Sayı: 3, 55 - 86, 07.11.2016

Murat Borovalı Cemil Boyraz

Öz

Bu çalışma, Aleviler için bir ibadet ve kültürel sosyalizasyon merkezi olarak işlev gören cemevlerinin mevcut koşullarını ve cemevlerine resmi hukuk statü tanınması taleplerinin içeriğini ele alacaktır. Çalışmanın ilk kısmında cemevlerinin hukuki statü kazanmasının Alevi siyasallaşmasının derinlik kazanması ve Türkiye’nin demokratikseküler açmazlarının çözümlenmesi açısından önemine yer verilecektir. Bu bölümde Türkiye’de devlet-din ilişkisi bağlamında, Diyanet İşleri Başkanlığının yapısı ve işleyişi ile diğer kurumsal yapılar ve yasal mevzuat incelenerek, cemevlerinin içinde bulunduğu açık ayrımcılık durumunun ve kötü koşulların detaylı bir anlatımı da söz konusu olacaktır. İkinci kısımda ise, 2009 Haziran-2010 Ocak ayları arasında 7 çalıştay toplantısında gerçekleşen Alevi Açılımı sürecinde, cemevlerinin statüsü başta olmak üzere Alevi örgütlerinin taleplerine verilen resmi tepkiler resmedilecektir. Bu bağlamda cemevlerinin içinde bulunduğu sorunlar yumağının giderilmesi bağlamında ortaya çıkan başarısızlık ve tıkanma söz konusu çalıştaylardaki tartışmalara referansla aktarılacaktır. Çalıştaylar sürecine dair Nihai Raporun ve sonrasında görülen gelişmelerin Alevi örgütlerini her zamankinden daha fazla ve güçlü bir şekilde uluslararası hukuk mekanizmalarına yönelttiği de özellikle vurgulanacaktır. Üçüncü kısımda ise Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)’nin farklı ülkelerdeki din ve vicdan özgürlüğü ihlalleri ile ilgili davalarda verdiği kararlar ve Mahkeme’nin söz konusu davalarda getirdiği perspektif incelenecektir. Söz konusu perspektifin temel öğeleri örnek davalar ışığında çoğulculuk ilkesi, devletin tarafsızlığı ilkesi, tek yetkili merci altında toplanmaya zorlanmama, tanınma için yetkili dini makam onayını şart koşmama ve son olarak da keyfi devlet müdahalesinde bulunma ve tanımama gibi başlıklar altında incelenecektir. Dördüncü kısımda, konuya dair haklar ve özgürlükler çerçevesinde bu perspektifin Türkiye’deki cemevlerine dair kararlara yansıması tartışılacaktır. Mahkeme’nin getirdiği yaklaşımın sadece cemevlerinin içinde açık ayrımcılık durumu ile gündeme gelmediği ve aynı zamanda zorunlu din dersi uygulaması ve nüfus cüzdanlarında din ibaresinin yer alması gibi konularda da benzer bir durumun söz konusu olduğu da belirtilecektir. Söz konusu AİHM çerçevesinin ve kararlarının Türkiye’deki din ve vicdan özgürlüğü alanında alınan iç yargı kararlarında son dönemde ne kadar önemli ve etkili olduğunun da altı çizilecektir. Sonuç olarak da cemevlerinin statüsü bağlamında ‘konu’ ve ‘çözüm’ temelli bir diyaloğun nasıl mümkün olabileceği gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Alevi sorunu, Cemevleri, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, çoğulculuk, din özgürlüğü.

Kaynakça

• Adalet Bakanlığı (26 Nisan 2016). İzzettin Doğan ve Diğerleri/Türkiye Kararı (Başvuru no. 62649/10), Ankara. http://www.inhak.adalet.gov.tr/ara/karar/%C4%B0zzettin%20Dogan%20BD%20Karar.pdf. Son Erişim Tarihi: 22/08/2016.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları, ECHR Judgments. http://hudoc.echr.coe.int .
• Son Erişim Tarihi: 22/08/2016.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (26 Nisan 2016). Grand Chamber judgment Izzettin Dogan and Others v. Turkey - refusal to provide a public service to followers of the Alevi faith. http://hudoc.echr.coe.int/eng-press?i=003-5358689-6688703
• Avrupa Konseyi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi. http://www.echr.coe.int/Documents/
• Convention_TUR.pdf. Son Erişim Tarihi: 22/08/2016
• Bianet (22 Haziran 2012). Didim Cemevini Yıkmak İstiyorlar! http://bianet.org/bianet/azinliklar/139254-didim-cemevini-yikmak-istiyorlar. Son Erişim Tarihi: 22/08/2016.
• Borovalı, M ve Boyraz, C (2015). The Alevi Workshops: An Opening without an Outcome?, Turkish Studies, 16:2, 145-160, DOI: 10.1080/14683849.2015.1043279.
• Bozkurt, G (2007). EU Monitors Alevi reform. Hürriyet Daily News, 29 Aralık. Son Erişim Tarihi: 22/08/2016.
• Cumhuriyet (25 Nisan 2014). Aleviler topluca yargılanıyor. http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/64577/_Aleviler_topluca_yargilaniyor_.html.
• Son Erişim Tarihi: 22/08/2016.
• Devlet Bakanlığı (2010). Alevi İnanç Rehberleri Çalışma Yemeği, Ankara. http://www.necdetsubasi.com/alevi-calistaylari. Son Erişim Tarihi: 22/08/2016.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Resmi Sitesi (2016). İstatistikler. http://www.diyanet.gov.tr/tr/kategori/istatistikler/136. Son Erişim Tarihi 22/08/2016.
• Erman, T ve Göker, E (2000). Alevi Politics in Contemporary Turkey. Middle EasternStudies, 36:4, 99-118.
• Grim B J ve Finke R (2006). International Religion Indexes: Government Regulation,Government Favoritism, and Social Regulation of Religion. Interdisciplinary Journal of Research on Religion, 2(1), 1-40.
• Gözaydın İ (2016). Diyanet: Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi. 2. Baskı, İstanbul: İletişim.
• Hürriyet (23/11/2007). AKP’nin Alevi Açılımı Tartışılıyor. http://www.hurriyet.com.tr/akpnin-alevi-acilimitartisiliyor-7746376. Son Erişim Tarihi 22/08/2016.
• Hürriyet Daily News (17/10/2014). Alevis in Germany’s Bremen win equal status as otherreligiouscommunities. http://www.hurriyetdailynews.com/alevis-in-germanysbremen-win-equal-status-as-other-religious-communities.aspx?pageID=238&nID=73141&NewsCatID=351.
• Son Erişim Tarihi 22/08/2016.
• Massicard E (2013). Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması. İstanbul: İletişim.
• NHC: İÖG (2013). Monitoring Report on the Right to Freedom of Religion or Belief in Turkey- January-June 2013, İstanbul.
• Özyürek E (2009). The Light of the Alevi Fire Was Lit in Germany and then Spread to Turkey: A Transnational Debate on the Boundaries of Islam. Turkish Studies, 10:2, 233–53.
• Soner B A ve Toktaş Ş (2011). Alevis and Alevism in the Changing Context of Turkish Politics: The Justice and Development Party’s Alevi Opening. Turkish Studies,12: 3, 419-434.
• Subaşı N (Haziran 2009-Ocak 2010). Alevi Çalıştayları. Ankara, http://www.necdetsubasi.com/index.php/alevi-calistaylari. Son Erişim Tarihi 22/08/2016.
• Şirin T Duymaz E ve Yıldız D (2016). Türkiye’de Din ve Vicdan Özgürlüğü: Sorunlar, Tespitler ve Çözüm Önerileri, Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları: 313.
• T24 (15/03/2013). Türkiye’de 82 bin 693 camiye karşılık 937 cemevi var.
• Son Erişim Tarihi 22/08/2016.
• T.C. Başbakanlık (2015). 64. Hükümet Programı, http://www.basbakanlik.gov.tr/docs/KurumsalHaberler/64.hukumet_programi.pdf.
• Son Erişim Tarihi 22/08/2016.
• TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) (2015). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları.
• Ankara: TÜİK http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=21507.
• Son Erişim Tarihi: 22/08/2016.
• Yalçınkaya A ve Ecevitoğlu P (2013). Aleviler Artık Burada Oturmuyor. Ankara: Dipnot.
• Yargıtay Hukuk Genel Kurulu (03.12.2014). E. 2014/7-1038, K. 2014/990. Ankara.
• Yıldırım M (2014). A Trapped Right: The Right to Have Places of Worship in Turkey. İçinde: Ö H Çınar ve M Yıldırım (der.), Freedom of Religion and Belief in Turkey, Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, 164-185.