Soma’da Madencilerin Risk Anlamlandırmalarında Kurumsal ve Yerel Bilginin Üretim Dinamikleri

Yıl 2018, Cilt: 42 Sayı: 3, 371 - 402, 26.10.2018

Çağatay Topal , Fatma Umut Beşpınar Çağrı Topal

Öz

Bu çalışma 13 Mayıs 2014 tarihinde Soma’da 301 madencinin hayatını kaybettiği facianın meydana geldiği madendeki riskleri anlamlandırmak ve süregiden benzer risklerle baş etmek için madencilerin farklı sosyal bilgi kümelerini nasıl kullandıklarını incelemektedir. Çalışma, 2015 yılı Haziran ve Eylül aylarında Soma’da yapılan saha araştırmasında toplanan verilere dayanmaktadır. Sosyal bilgi kümesi, bir grubun ortaklaşa anlamlarının bütününü ifade eder (Berger ve Luckmann, 1966). Bu küme, grup üyelerinin ilişkileri, rolleri ve kimliklerine dair yerleşik anlamları barındırır. Bu çalışmada, madencilerin özellikle iş güvenliği konusundaki kurumsal bilgi kümelerine ulaşımının oldukça sınırlı olduğu savunulmaktadır. İlk olarak, üretim baskısı ve geniş bir yedek işgücünün varlığı, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin eğitimlerin ve denetlemelerin işveren tarafından uygulanmamasına veya ihmal edilmesine yol açmakta ve madencilere tam zamanlı çalışmaya başlamadan önce yeterince işyeri ve iş güvenliği eğitimi verilmemektedir. İkinci olarak, maden yönetimine karşı madencileri temsil etmesi gereken sendika işverenle işbirliği içine girmekte ve teknik uzmanlık ve güvenlik mevzuatına uyum konularında yönetimi sorgulamaktan kaçınmaktadır. Üçüncü olarak, iş yerinde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin konuları denetlemekten sorumlu İSG (iş sağlığı ve güvenliği) uzmanları ve iş yeri dışındaki barolar ve işyerini temsil etmeyen sendikaları da içeren meslek kuruluşları madeni etkin bir şekilde denetleyememekte ve sahip oldukları kurumsal bilgi niteliğindeki teknik-yasal-hukuksal bilgi ve tecrübelerini madencilere aktaramamaktadırlar. Dolayısıyla, farklı kaynaklardan erişilebilecek kurumsal bilgi madencilere ancak yönetimin izin verdiği ölçüde açıktır. Madenciler kurumsal bilgiden büyük ölçüde yoksunken, madenciliği madendeki günlük çalışmalarıyla ve ilişkileriyle elde ettikleri geniş bir yerel bilgi kümesinden yararlanarak yapmaktadırlar. Bu yerel bilgi kümesi, madencilerin geçmişten bugüne ortaklaşa biriktirdikleri tecrübeleri, bilgileri, kaygıları, alışkanlıkları ve tavırları içermektedir. Bu küme, madencilerin yönetime karşı koymak için kullanabildikleri temel bilgi kaynağıdır. Fakat bu bilgi teknik ve yasal anlamda ne yönetim tarafından, ne de devletin ilgili yetkilileri tarafından meşru bir kaynak olarak görülmektedir. Bu da madencilerin iş güvenliğine dair meşru taleplerinin görmezden gelinmesi için yönetime dayanak sağlamaktadır. Kurumsal ve yerel bilgi kümeleri arasında oluşturulan hiyerarşi ve gerilim ile kurumsal bilginin kullanımının maden yönetimince kısıtlanması ve tekelleştirilmesi, madendeki güvenliksiz koşulların sürmesiyle sonuçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Soma, madenciler, risk, kurumsal bilgi

Kaynakça

• Adams J (1995). Risk. London: UCL Press. Akpınar T ve Çakmakkaya B Y (2014). İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından İşverenlerin Risk Değerlendirme Yükümlülüğü. Çalışma ve Toplum, 40(1), 273-304. Beamish T D (2002). Silent Spill: The Organization of an Industrial Crisis. Cambridge, MA: The MIT Press. Berger P L (1967). Sacred Canopy. Garden City, NY.: Doubleday and Company, Inc. Berger P L ve Luckmann T (1966). The Social Construction of Reality. Garden City, NY.: Doubleday and Company, Inc. Bilirkişi Raporu (2014). Soma Kömür İşletmeleri A.Ş. Tarafından İşletilen Manisa İli Soma İlçesi, Eynez Köyündeki Kömür Madeninde 13.05.2014 Tarihinde Meydana Gelen Maden Kazası İle İlgili Bilirkişi Raporu, 05.09.2014. Boğaziçi Üniversitesi Soma Araştırma Grubu Raporu (BÜSAGR) (2015). Ge-li-yo-rum Diyen Facia. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi. Bradburry J A (1989). The Policy Implications of Differing Concepts of Risk. Science, Technology, and Human Values, 4(14), 380-399. Bütün O (2015). Yedi Kat Yerin Altından Uğultular Geliyor. İstanbul: Dipnot. Cable S vd. (2008). Risk Society and Contested Illness: The Case of Nuclear Weapons Workers. American Sociological Review, 73(3), 380-401. Checker M (2007). But I know It’s True: Environmental Risk Assessment, Justice, and Anthropology. Human Organization, 66(2), 112-124. Çoban Keneş H ve Taştan İ Ö (2016). Madencinin Acısına Bakmak: Ulusal Basında Soma Maden “Facia”sının Haberleştirilmesi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 71(1), 125-160. Ericson R V ve Haggerty K D (1997). Policing the Risk Society. Toronto: University of Toronto Press. Erkan B vd. (2016). Risk, Profit, or Safety: Sociotechnical Systems under Stress. Safety Science, 88, 199-210. Garvin T (2001). Analytical Paradigms: The Epistemological Distances between Scientists, Policy Makers, and the Public. Risk Analysis, 21(3), 443-455. Gephart R P ve Pitter R (1993). The Organizational Basis of Industrial Accidents in Canada. Journal of Management Inquiry, 2(3), 238-252. Gülduran E vd. (2013). Kömür İşletmesinde Çalışan İşçilerin Sağlık Durumlarını ve Sağlığın Önemini Algılamaları. TAF Preventive Medicine Bulletin, 12(4), 383-392. Hutter B M (2006). Risk, Regulation, and Management. İçinde: P Taylor-Gooby ve J O Zinn (der), Risk in Social Science, Oxford, UK: Oxford University Press, 202-227. Kalaycıoğlu S ve Çelik K (2014). Tunçbilek Kömür İşletmelerinde Özelleştirmenin Madencilik, İşçilik ve Tunçbilek Üzerine Etkileri. “İŞ, GÜÇ” Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 16(1), 1-19. Lupton D (2006). Sociology and Risk. İçinde: G Mythen ve S Walklate (der), Beyond the Risk Society: Critical Reflections on Risk and Human Security, New York: Open University Press, 11-24. KDK (Kamu Denetçiliği Kurumu – Ombudsmanlık) (2014). Soma Maden Kazasından Hareketle Kömür Madenciliğinde İş Sağlığı ve Güvenliği Özel Raporu. Kunreuther H ve Slovic P (1996). Science, Values, and Risk. Annals of the American Academy of Political and Social Science, 545, 116-125. Kutlu D ve Akdemir N (2016). Soma A. Ş.’de İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği. İçinde: Türk Sosyal Bilimler Derneği, İki Yılın Ardından Soma Maden Faciası Raporu, Ankara, 29-37. Macnaghten P (2006). Environment and Risk. İçinde: G Mythen ve S Walklate (der), Beyond the Risk Society: Critical Reflections on Risk and Human Security, New York: Open University Press, 132-148. Maden işçisi Çakır’la kişisel görüşme, 18.06.2015. Maden işçisi Eylem’le kişisel görüşme, 17.06.2015. Maden işçisi Nuri’yle kişisel görüşme, 18.06.2015. Maden işçisi Okan’la kişisel görüşme, 18.06.2015. Maden işçisi Osman’la kişisel görüşme, 19.06.2015. Maden işçisi Sefa’yla kişisel görüşme, 18.06.2015. Maden işçisi Temel’le kişisel görüşme, 19.06.2015. Maden mühendisi Osman’la kişisel görüşme, 18.06.2015. Maden sendikası temsilcisi Mahmut’la kişisel görüşme, 16.06.2015. Madenciler sivil toplum kuruluşu temsilcisi Kerem Kurtul’la kişisel görüşme, 15.06.2015. Masuda J R ve Garvin T (2006). Place, Culture, and Social Amplification of Risk. Risk Analysis, 26(2), 437-454. Müftüoğlu B G ve Taniş B (2010). 21. Yüzyılda Zonguldak Maden İşletmelerinde Çalışma Hayatı: Bir Kesit-Tek Gerçek. Çalışma ve Toplum, 25(2), 185-216. Otway H (1992). Public Wisdom, Expert Fallibility: Toward a Contextual Theory of Risk. İçinde: S Krimsky ve D Golding (der), Social Theories of Risk, Westport, CT: Praeger, 215-228. Özcan D (2016). Güvencesiz Çalışma Koşullarında Şırnak Kömür Ocakları Çalışanları. Çalışma ve Toplum, 48(1), 169-197. Perrow C (1984). Normal Accidents: Living with High-risk Technologies. New York: Basic Books. Quataert D (2009). Osmanlı İmparatorluğu’nda Madenciler ve Devlet: Zonguldak Kömür Havzası, 1822-1920. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Quataert D ve Duman Y (2001). A Coal Miner’s Life during Late Ottaman Empire. International Labor and Working-Class History, 60, 153-179. Quandt S A vd. (1998). Farmworker and Farmer Perceptions of Farmworker Agricultural Chemical Exposure in North Carolina. Human Organization, 57(3), 359-368. Rao P vd. (2004). North Carolina Growers’ and Extension Agents’ Perceptions of Latino Farmworker Pesticide Exposure. Human Organization, 63(2), 151-161. Rasmussen J (2010). Enabling Selves to Conduct Themselves Safely: Safety Committee Discourse as Governmentality in Practice. Human Relations, 64, 459-478. Rayner S (1992). Cultural Theory and Risk Analysis. İçinde: S Krimsky ve D Golding (der), Social Theories of Risk, Westport, CT: Praeger, 83-116. Rohrmann B ve Renn O (2000). Risk Perception Research. İçinde: O Renn ve B Rohrmann (der), Cross-cultural Risk Perception: A Survey of Empirical Studies, Dordrecht, Netherlands: Kluwer Academic Publishers, 11-54. Sarıkaya İ (2013). Kaza Değil Cinayet: Zonguldak Havzasındaki Taşeron Ocaklarda İşçi Ölümleri. Eğitim, Bilim, Toplum, 11(41), 81-100. Slovic P (1986). Informing and Educating the Public about Risk. Risk Analysis, 6(4), 403-415. Slovic P (1987). Perception of Risk. Science, 236, 280-285. Tilt B (2006). Perceptions of Risk from Industrial Pollution in China: A Comparison of Occupational Groups. Human Organization, 65(2), 115-127. TMMOB (Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği) (2014). Soma Maden Kazası Raporu. Ankara. TMMOB (Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği) (201). Soma Maden Faciası İnceleme Raporu. Ankara. TBB (Türkiye Barolar Birliği) (2014). Soma Maden Faciası Raporu. Ankara. Wicks D (2001). Institutionalized Mindsets of Invulnerability: Differentiated Institutional Fields and the Antecedents of Organizational Crisis. Organization Studies, 22, 659-692. Yalman G ve Çelik C (2016). Maden İşçiliğinin Ekonomi Politiği ve Soma’da İşçileşme Süreci. İçinde: Türk Sosyal Bilimler Derneği, İki Yılın Ardından Soma Maden Faciası Raporu, Ankara, 10-17. Yücesan-Özdemir G vd. (2016). Madenlerde Emek Rejimi ve Soma A. Ş. İçinde: Türk Sosyal Bilimler Derneği, İki Yılın Ardından Soma Maden Faciası Raporu, Ankara, 18-28. Zinn J O ve Taylor-Gooby P (2006). Risk as an Interdisciplinary Research Area. İçinde: P Taylor-Gooby ve J O Zinn (der), Risk in Social Science, Oxford, UK: Oxford University Press, 20-53.