İttihatçı Tek-Parti Rejimi Kurulurken Hizipler, Seçimler, Boykot

Yıl 2021, Cilt: 45 Sayı: 4, 940 - 962, 13.12.2021

Erol Ülker

Öz

1908 Anayasa Devrimi’nin en önemli siyasi aktörü olan İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC), İkinci Meşrutiyet Dönemi’nin ilk yıllarında mevcut hükûmetler üzerinde hâkimiyet kurma çabası içinde olmuş, Ocak 1913’te gerçekleşen Bâb-ı Âli baskınından sonra ise hükûmetin kontrolünü doğrudan ele alarak bir tek-parti iktidarının kuruluş sürecini başlatmıştır. Bu yazı, İTC’nin 1908-1913 dönemindeki denetleme iktidarından 1913-1918 dönemindeki doğrudan tek-parti yönetimine geçiş sürecini ele almaktadır. Yazının amacı, İttihatçı tek-parti rejiminin kuruluş dinamiklerini incelemek, İTC içindeki iç mücadelelere odaklanarak bu rejimin hangi koşullar altında ve nasıl ortaya çıktığını tartışmaktır. Bunun için İttihatçı hareket içinde belirleyici bir dinamik olarak görülen asker-sivil ayrımı eleştirel bir çerçevede değerlendirilecek, söz konusu ayrımın İTC içindeki güç ilişkilerinin analizi için yeterince açıklayıcı bir çerçeve sunmadığı ileri sürülecektir. Yazının odaklandığı temel mesele 1912 yılının ikinci yarısında ortaya çıkan bir siyasal strateji tartışmasıdır. İTC’nin muhalefete itildiği ve İttihatçıların hâkim olduğu Osmanlı Mebusan Meclisi’nin feshedildiği kritik bir dönemde gündeme gelen söz konusu tartışmanın odağında, yeni bir meclisin oluşumu için düzenlenmesi öngörülen seçimler karşısında alınması gereken siyasal tutum yer almıştır. Genel olarak ihtilâlci bir yönelimi temsil eden boykot önerisi, İttihatçı kadrolar arasında asker-sivil hizipleşmesiyle açıklanamayacak bir kutuplaşmaya neden olmuş ve İTC’nin 1912 Kongresi bu gerilimin gölgesinde toplanmıştır. Yazının başlıca iddiası, İttihatçı tek-parti iktidarının 1912 Kongresi’nde ortaya çıkan bölünmenin tarafları arasındaki bir güçler dengesine dayandığı ve aslında bu dengeyi kurumsallaştırdığıdır. İttihatçı hareket içinde 1912 yılının ikinci yarısında ortaya çıkan bölünme, Mahmut Şevket Paşa suikastı sonrasında ordu, hükûmet, yasama organları, esnaf cemiyetleri ve kooperatifleri de içeren, İTC’nin ve özellikle onun en yüksek karar mercii olan Meclis-i Umumi’nin merkezinde olduğu bir siyasal mekanizmanın oluşumunda belirleyici bir rol oynamıştır. Tek-parti iktidarının yaslanacağı kurumsal zemin İTC’nin 1913 Kongresi’nde ortaya çıkmıştır. Büyük ölçüde 1913 Kongresi’nde oluşturulan kurumsal altyapı âdeta 1912 Kongresi’nde görünür hale gelen ilişki ağlarını yansıtmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu, İTC, devlet ve hükümet arasındaki sınırların giderek belirsizleştiği bu siyasal bağlamda Cihan Harbi’ne dahil olmuş ve İttihatçı tek-parti rejimi savaşın sonuna dek iktidarda kalmıştır.

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki, İkinci Meşrutiyet, Osmanlı Mebusan Meclisi, Tek-Parti İktidarı, Seçimler

Kaynakça

• Ahmad Feroz (1995). İttihat ve Terakki, 1908-1914. İstanbul: Kaynak Yayınları, İstanbul
• Akmeşe, Handan Nezir (2005). The Birth of Modern Turkey. The Ottoman Military and the March to World War I. London: I. B. Tauris.
• Aksakal Mustafa (2008). The Ottoman Road to War in 1914. The Ottoman Empire and the First World War. Cambridge: Cambridge University Press.
• Akşin, Sina (2001). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Ankara: İmge Kitabevi.
• Cavid Bey (2014). Meşrutiyet Ruznâmesi, I. Cilt. Haz. Hasan Babacan ve Servet Avşar, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Çetinkaya, Y. Doğan (2014). The Young Turks and the Boycott Movement. Nationalism, Protest, and the Working Class in the Formation of Modern Turkey. London: I. B. Tauris.
• Çiçek, Hikmet (2007). Dr. Bahattin Şakir: İttihat ve Terakki’den Teşkilatı Mahsusa’ya Bir Türk Jakobeni. İstanbul: Kaynak Yayınları
• Çiçek, M. Talha (2015). Myth of the Unionist Triumvirate. The Formation of the CUP Factions and Their Impact in Syria during the Great War. İçinde: M. Talha Çiçek (der), Syria in World War I. Politics, Economy, and Society, London: Routledge, 9-36.
• Çiftçi, Ali (2015). İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Örgütlenme ve Yönetim Yapısı İçinde Kulüplerin Yeri, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 55, 115-141.
• Eroğlu, Nazmi (2008). İttihatçıların Ünlü Maliye Nazırı Cavid Bey. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Esatlı, Mustafa Ragıp (2004). İttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niçin Öldürüldü. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Esin, Taylan (2021). Osmanlı Savaşı’nın İktisadî Aktörleri (1914-1919). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları
• Hanioğlu, M. Şükrü. (1985). Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, (1889-1902), Cilt: I. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hanioğlu, M. Şükrü (2001). Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908. Oxford: Oxford University.
• Hocaoğlu, Baran (2010). İkinci Meşrutiyette İktidar – Muhalefet İlişkileri, 1908-1913. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Hüseyin Cahit (1909). Askerler ve Cemiyet. Tanin, 26 Ekim 1909, 1.
• İkdam (9/9/1912). İttihat ve Terakki. Meclis’te ve Kongre’de, 1.
• İlkin, Selim (1993). Cavid Bey, Mehmet (1875-1926). İçinde: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt: 7, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 175-176
• Kansu, Aykut (1997). The Revolution of 1908 in Turkey. Leiden: E. J. Brill, Leiden.
• Kansu, Aykut. (2000). Politics in Post-Revolutionary Turkey, 1908-1913. Leiden: Brill
• Karabekir, Kazım (1993). İttihat ve Terakki Cemiyeti, 1886-1909. İstanbul: Emre Yayınları.
• Le Moniteur Oriental (6/10/1909). Les Nouvelles. L’Armée et la Politique – Un Discours du Généralissime, 1.
• Le Moniteur Oriental (28/10/1909). La Division du Travail. Apres le Congres de Salonique – l’Armée Se Retire de la Politique – Un Point d’Interrogation, 1.
• Le Moniteur Oriental (29/10/1909). Le Comite ‘Union et Progrès’, 1
• Le Moniteur Oriental (19/2/1910). Les Clubs Union et Progrès, 1.
• Le Moniteur Oriental (16/3/1910). Le Comité, 1.
• Le Moniteur Oriental (10/7/1912). La Démission de Mahmoud Chevket Pasha, 1.
• Le Moniteur Oriental (29/8/1912). Le Programme de l’Union et Progrès, 1.
• Le Moniteur Oriental (5/9/1912). L’Union et Progrès, 1.
• Le Moniteur Oriental (24/1/1913). La Chute de Kiamil pacha, 1.
• Le Moniteur Oriental (1/2/1913). La Défense Nationale, 1.
• Le Moniteur Oriental (9/9/1913). Le Parti Union et Progrès et les Reformes. Déclarations de Fethy Bey, 2.
• Meclis-i Ayan 2. Dönem Tutanak Dergisi (1912). İ: 23, 30 Haziran 1328.
• Meclis-i Mebusan 2. Dönem Tutanak Dergisi (1912). İ: 47, 23 Temmuz 1328.
• Paviot A. (1909). Le Comite ‘Union et Progrès’. Le Moniteur Oriental, 25 Ekim, 1.
• Ramsaur, Ernest Edmonson (1972). Jön Türkler ve 1908 İhtilâli. İstanbul: Sander Yayınları.
• Sabah (30/8/1912). İttihat ve Terakki Kongresi, 3
• Sabah (5/9/1912). İttihat ve Terakki Fırkası, 3.
• Safi, Polat (2012). History in the Trench: The Ottoman Special Organization – Teşkilat-ı Mahsusa Literature. Middle Eastern Studies, 48/1, 89-106
• Safi, Polat (2014). Fiilden İsim: Teşkilat-ı Mahsusa. Toplumsal Tarih, 243, 74-79.
• Şakir, Ziya (1944). 1914-1918 Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik. İstanbul: Muallim Fuat Gücüyener Anadolu Türk Kitap Deposu.
• Tasvir-i Efkar (24/10/1909). Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Kongresi, 7.
• Tasvir-i Efkar (25/10/1909). İttihat ve Terakki Cemiyeti, 5.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin (2003). (Kör) Ali İhsan (İloğlu) Bey ve Temsil-i Mesleki Programı. İçinde: Cumhuriyetin Harcı. Birinci Kitap: Köktenci Modernitenin Doğuşu, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 355-436.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin (2004), Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’ndaki Ekonomik Düzenlemeleri ve Kara Kemal Bey’in Yeri. İçinde: Cumhuriyetin Harcı. İkinci Kitap: Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1-44
• Toprak, Zafer (2019), Türkiye’de Milli İktisat, 1908-1918. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tunaya, Tarık Zafer (1998). Türkiye’de Siyasal Partiler. Cilt 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tunaya, Tarık Zafer (2011). Türkiye’de Siyasal Partiler. Cilt 3: İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Turfan, M. Naim (2005). Jön Türklerin Yükselişi: Siyaset, Askerler ve Osmanlı’nın Çöküşü. İstanbul: Alkım Yayınları.
• Vardar, Galip (2003). İttihat ve Terakki İçinde Dönenler. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları.
• Zürcher, Eric Jan (1999). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zürcher, Eric Jan (2010). Millî Mücadelede İttihatçılık, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zürcher, Eric Jan (2019). Young Turk Governance in the Ottoman Empire during the First World War. Middle Eastern Studies, 55/16, 897-913.