Mülksüzleştirme Yolu ile Birikimin Yeni Aracı: Kamu Özel İşbirlikleri

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 2, 739 - 770, 15.03.2023

Duygu Öztürk , Serdal Bahçe

Öz

Neoliberal saldırı, kapitalizmin sistemik krizlerinin arttığı, kârlılık oranlarının düşüp, içe kapalı ekonomilerin egemenliğinde sermaye birikiminin yayılacak alan bulamadığı bir döneme denk gelmektedir. Kriz içindeki kapitalist sistemin sermaye birikim araçlarında, neoliberal versiyonu sayesinde akıl almaz bir çeşitlenmeye şahit olunmuştur. Serbestleştirme ve özelleştirme politikaları üzerine yükselen reform paketleri, neoliberal paradigma dönüşümünün tavsiye veya zor yolu ile kabul ettirdiği temel araçlarıdır. Krizler kapitalist sisteme içkin olmakla birlikte sistemin devamlılığı, sermayenin kendisini ve karşıtını yeniden üretmesini gerektirmektedir. O’Connor, devletin mali krizini açıklarken, yeniden üretim sürecinde herhangi bir aksama olması durumunda devletin devreye girerek sermaye birikimini işler kılmak ve emek-sermaye çelişkisini yumuşatmakla sorumlu olduğunu ifade eder. Sistemde bir kârlılık ve birikim krizi yaşandığında da sistem devletin de desteği ile kendi içinde çözümler üretmeye çalışmaktadır. Hayatın her alanının piyasalaştırılıp metalaştırıldığı, yabancılaşmanın arttığı, birikim araçlarının modernleşmiş ve çeşitlenmiş olduğu neoliberalleşme sürecini Harvey ‘yeni emperyalizm’ olarak değerlendirmektir. Harvey, sermaye birikim sürecini tarihsel bir süreç olarak değil ‘toplumsal bir süreç’ olarak ele alır. İlk birikim kavramı yerine ‘accumulation by dispossesion’ (el koyarak birikim veya mülksüzleştirme yolu ile birikim) kavramını kullanmakta ve neoliberal küreselleşme ile mülksüzleştirme araçlarının çeşitlendiğini savunmaktadır. Harvey’e göre neoliberalizmin birikim araçlarından biri de özelleştirmelerdir. Ancak özelleştirmenin istenmeyen sonuçlarının ardından yerini daha ideolojik bir varyasyonu almıştır: “Kamu özel işbirliği uygulamaları (KÖİ)”. Bu sözleşme modeli, modern anlamda ilk kez 1990’larda Birleşik Krallık tarafından kullanılmıştır. KÖİ, özelleştirmeden farklı görünmekle ve dünyaya kamu yararına bir model olarak tanıtılmakla beraber özelleştirmenin farklı bir adlandırmasından ötesi değildir. Hatta KÖİ uygulamaları, özelleştirmenin sınırlılıklarını –kamusal varlığın miktarı- ortadan kaldırmakta, sermayeye sınırsız bir tahakküm alanı açmaktadır. Ayrıca bu model çeşitli garantiler vererek özel sektörün özelleştirme uygulamalarında yüklenmek zorunda kalacağı yükümlülükleri ve riskleri de hafifletmektedir. Bu makale, kamu özel işbirliği uygulamalarının içinde barındırdığı tarihsel, toplumsal ilişkileri dikkate alarak, eleştirel ekonomi-politik bir perspektiften KÖİ’lerin sermaye birikimi sürecindeki rolünü incelemeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmadan hareketle ulaşılan sonuç, neoliberal kapitalizmin güncel birikim araçlarından birinin KÖİ uygulamaları olduğudur.

Anahtar Kelimeler

Kamu Özel İşbirlikleri, Sermaye Birikimi, Mülksüzleştirme Yolu ile Birikim, Neoliberalizm, Devlet

Kaynakça

• ADB (Asian Development Bank ) (2008). Public-Private Partnership Handbook. Asian Development Bank.
• Altay A (2015). Kamu Maliyesi: Teorisi, Gelişimi, Kapsamı. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Aydilek O (2019). Köprü ve otoyollara 7,8 milyar TL garanti ödemesi. Habertürk. 10 Aralık. https://www.haberturk.com/kopru-ve-otoyollara-78-milyar-tl-garanti-odemesi-2547639-ekonomi
• Ayman Güler B (1994). Nesnesini Arayan Disiplin: Kamu Yönetimi. Amme İdaresi Dergisi, 27(4), 3-19.
• Ayman Güler B. (2000), Devletin Yeniden Yapılandırılması. http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/bguler/pdf/yonetisim.pdf
• Ayman Güler B. (2003a). Devlette reform. Mimarlar Odası Sunuşu, 1-22. http://www.mimarlarodasiankara.org/dosya/birgulaymanguler.pdf
• Ayman Güler B (2003b). Yönetişim: Tüm İktidar Sermayeye. Praksis, 9 (105), 93-116.
• Ayman Güler B (2021). Küreselci Reformların Sonrası. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 76 (2) , 413-436.
• Bayramoğlu S (2002). Küreselleşmenin Yeni Siyasal İktidar Modeli: Yönetişim. Praksis, 7, 85-116.
• Bayramoğlu S (2004). Yönetişim ve Demokrasi İlişkisinde Siyasal İktidar Sorunu: Türkiye'de Bağımsız Düzenleyici Kurumlar [Basılmamış Doktora Tezi] Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Beaud M (2016). Kapitalizmin Tarihi 1500-2010. Çev. F Başkaya, İstanbul: Yordam Kitap.
• Beauregard R A (1998). Public-Private Partnerships as Historical Chameleons: The Case of the United States. İçinde J Pierre (Eds), Partnerships in Urban Governance. PalgraveMacmillan.
• Beuve J, Le Lannier A ve Le Squeren Z (2018). Renegotiating PPP Contracts: Opportunities and Pitfalls. İçinde J. de Brux and S. Saussier (Eds.), The Economics of Public-Private Partnerships: Theoretical and Empirical Developments. Paris: Springer International Publishing. ss. 135-162.
• Bilgin E (2001). Özelleştirmenin Sosyal Sonuçlarına Bakış. TTB Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi. 2 (8) , 5-8.
• Blatter J K (2007). Glocalization. İçinde: M. Bevir (Ed.), Encyclopedia of Governance (Vol. 1), SAGE Publications. ss.357-359.
• Bonefeld W (2014). Kapitalist Birikim ve Özgür Emek: Toplumsal Kuruluş Üzerine. İçinde: Ö Göztepe (Ed.), İlkel Birikim Sermayenin Kaldıracı, Çev. Ö Ş Çubukçu. Ankara: NotaBene Yayınları, 65-88.
• Braudel F (2015). Kapitalizmin Kısa Tarihi, İstanbul: Say yayınları.
• Brown W (2018). Halkın Çözülüşü Neoliberalizmin Sinsi Devrimi. Çev. B E Aksoy, İstanbul: Metis Yayınları.
• Bulut K (2008). Özelleştirme Politikalarının İstihdam Boyutu ve Enerji Sektörü. http://www.emo.org.tr/ekler/c8001f834f6a5f0_ek.pdf
• Çal S (2021). Kamu-Özel Ortaklığı (KÖO) ve Kamu Hizmetlerinin Metalaştırılması. İçinde: K Pala (Ed.), Türkiye’de Sağlıkta Kamu-Özel Ortaklığı: Şehir Hastaneleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 35-53.
• Davies P ve Eustice K (2005). Delivering The PPP Promise: A Review Of PPP Issues and Activity. PricewaterhouseCoopers.
• DB (Dünya Bankası, World Bank) (1992). Governance and Development. A World Bank Publication. https://documents1.worldbank.org/curated/en/604951468739447676/pdf/multi-page.pdf
• De Angelis M (2001). Marx and Primitive Accumulation: The Continuous Character Of Capital’s ‘Enclosures’. The Commoner, 2 (1), 1-22.
• De Angelis M (2014). Marx ve İlkel Birikim: Kapitalist ‘Çitlemenin’ Sürekli Karakteri. İçinde: Ö Göztepe (Ed.), İlkel Birikim: Sermayenin Kaldıracı. Çev. Y Akmeraner, Ankara: Notabene Yayınları, 89-114.
• Delmon, J (2011). Public-Private Partnership Projects in Infrastructure: An Essential Guide For Policy Makers. Cambridge: Cambridge University Press.
• Demir Y (2020). Virüse rağmen garanti ödeme. Sözcü. 4 Mayıs. https://www.sozcu.com.tr/2020/ekonomi/viruse-ragmen-garanti-odeme-5791087/
• EC (European Comission) (2003). Guidelines for successful public-private partnerships. European Commission. https://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/guides/ppp_en.pdf
• ECA (European Court of Auditors) (2018). Public Private Partnerships in the EU: Widespread shortcomings and limited benefits. https://www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR18_09/SR_PPP_EN.pdf
• EIB (European Investment Bank) (2005). Evaluation of PPP projects financed by the EIB: evaluation report. European Investment Bank. https://www.eib.org/attachments/ev/ev_ppp_en.pdf
• Erbaş Ö, Yavuz C I ve İlhan B (2012). Soru ve Yanıtlarla Sağlıkta Kamu Özel Ortaklığı. Ankara: Türk Tabipleri Birliği Yayınları. https://www.ttb.org.tr/kutuphane/sagliktakamuozel.pdf
• Fine B (1993). İlkel Birikim. İçinde: M. Tunçay (Der.). Marksist Düşünce Sözlüğü, Çev. A. Doğan, İstanbul: İletişim Yayınları, 286-287.
• Gaudin J P (1998). Modern Governance, Yesterday and Today: Some Clarifications to Be Gained From French Government Policies. International Social Science Journal, 50 (155), 47-56.
• Geray C (1993). Nasıl Bir Yerel Yönetim Düzeltimi?. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 2(5),13-21.
• Gökbayrak Ş (2003). Belediyelerce Sunulan Kentsel Hizmetlerin Özelleştirilmesi Çerçevesinde Taşeronluk ve Çalışma İlişkileri Üzerine Etkileri. Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 16 (Ekim-Kasım-Aralık), 30-37.
• Göztepe Ö (2014). Sermayenin Kaldıracı: İlk Birikim. İçinde: Ö Göztepe (Ed.), İlkel Birikim ve Sermayenin Kaldıracı. Ankara: Notabene Yayınları, 15-36.
• Grimsey D ve Lewis M K (2004). Public Private Partnerships The Worldwide Revolution In Infrastructure Provision and Project Finance, Cheltenham: Edward Elgar Publishing.
• Günday M (2013). İdare Hukuku, Ankara: İmaj Yayıncılık.
• Gürkan C (2019). Aydınlanma ve İlk Birikim Çelişkisinde Halk ve Halkçı Ekonomi Politik. Memleket Siyaset Yönetim, 32, 1-30.
• Harvey D (2007). Neoliberalism as Creative Destruction. The Annals Of The American Academy Of Political And Social Science, 610, 22–44.
• Harvey D (2011). ‘Yeni’ Emperyalizm: Mülksüzleşme Yoluyla Birikim. Çev. E M Dinçer, Praksis,11, 23-48.
• Harvey D (2019). Yeni Emperyalizm. Çev. A N Bingöl, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Hodge G A ve Greve C (2005). Introduction. İçinde G A Hodge ve C Greve (Eds.), The Challenge of Public-Private Partnerships: Learning from International Experience, Cheltenham: Edward Elgar Publishing. 1-21.
• Jubilee Debt Campaign (2017). The UK’s PPP’s Disaster: Lessons on Private Finance for The Rest of The World. https://jubileedebt.org.uk/wp-content/uploads/2017/02/The-Uks-PPPs-disaster-web.pdf
• Kalkınma Bakanlığı (2012). Dünyada ve Türkiye’de Kamu-Özel İşbirliği Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler. Ankara: Kalkınma Bakanlığı.
• Karahanoğulları Y (2012). Değersizleşme Eğilimi ve Ekonomik Kriz. Toplum ve Bilim, 124, 205-222.
• Keating M (1998). Commentary: Public–Private Partnerships In The United States from a European Perspective. İçinde J Pierre (Ed.), Partnerships In References Urban Governance – European and American Experience, New York: St Martins Press, 163-174.
• Kemal Y (2019). Filler Sultanı ile Kırmızı Sakallı Topal Karınca. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kooiman J (2003). Governing as Governance. London: SAGE Publications Ltd. https://www.doi.org/10.4135/9781446215012
• Köse S. (2000). 24 Ocak 1980 ve 5 Nisan 1994 İstikrar Programları Çerçevesinde Yapılan Hukuki ve Kurumsal Düzenlemelerin Mukayeseli Analizi. Uzmanlık tezi. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
• Köse A H (2005). Yapısal Reformlar Sermayenin Kurumlarını ve Hukukunu Oluşturuyor. Toplum ve Hekim, 20 (1), 36-40.
• Leontiev L (2016). Marksist Ekonomi Politiğin İlkeleri. Çev. K Somer İstanbul: Sol Yayınları.
• Linder S H (1999). Coming to Terms with The Public-Private Partnership: A Grammar of Multiple Meanings. The American Behavioral Scientist, 43, 35-51.
• Luxemburg R (2004). Sermaye Birikimi. Çev. T Ertan. İstanbul: Belge Yayınları.
• Magdoff H (2014). İlkel birikim ve Emperyalizm. İçinde: Ö Göztepe (Ed.), İlkel Birikim: Sermayenin Kaldıracı. Çev. N Duran, Ankara: Notabene Yayınları, 299-315.
• Marx K (2015). Kapital 1. Cilt Çev. M Selik ve N Satlıgan. İstanbul: Yordam Kitap.
• Marx K (2018). Grundrisse: Ekonomi Politiğin Eleştirisi İçin Ön Çalışma. İstanbul: Birikim Yayınları.
• Midnight Notes Kolektifi. (2014). Yeni Çitlemeler. İçinde: Ö Göztepe (Ed.). İlkel Birikim: Sermayenin Kaldıracı. Çev. C Başak, Notabene Yayınları, 276-297.
• Musgrave R A (1959). The Theory of Public Finance: A study in Public Economy. New York: McGraw-Hill.
• O’Connor J (2009). The Fiscal Crisis of The State. New York: California State University.
• OECD (t.y.). https://www.oecd.org/gov/budgeting/oecd-principles-for-public-governance-of-public-private-partnerships.htm (Erişim Tarihi: 21/06/2022)
• Ollman B (2020). Marksizme Sıra Dışı Bir Giriş. Çev. A Kars, İstanbul: Yordam Kitap.
• Osborne D (1993). Reinventing Government. Public Productivity & Management Review, 16 (4), 349–356.
• Öncü S T (2021). Talan Yoluyla Sermaye Birikim Aracı Olarak Kamu-Özel Ortaklığı: Verimsiz ve Pahalı Bir Finansman Modeli. İçinde: K Pala (Ed.), Türkiye’de Sağlıkta Kamu-Özel Ortaklığı: Şehir Hastaneleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 13-34.
• Öngel S F (2014). Türkiye’de Taşeronlaşmanın Boyutları. DİSK Araştırma Enstitüsü Bülteni. 39-51.
• Övgün B ve Taşcıer A M (2019). Devletin Sınırlandırılmasına Yerelleşme Üzerinden Bakmak. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 28 (3), 21-42.
• Özuğurlu M (2014). Marksizm ve İlkel Sermaye Birikimi. İçinde: Ö Göztepe (Der.), İlkel Birikim: Sermayenin Kaldıracı. Ankara: Notabene Yayınları, 37-64.
• Pala K (2021). Sunuş. İçinde: K Pala (Ed.), Türkiye’de Sağlıkta Kamu Özel Ortaklığı: Şehir Hastaneleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 7-12.
• Perelman M (2014). Kapitalizmin İcadı: Klasik Politik Ekonomi ve İlkel Birikimin Gizli Tarihi. İçinde: Ö Göztepe (Ed.), İlkel Birikim: Sermayenin Kaldıracı, Çev. D Saraçoğlu, Ankara: Notabene Yayınları, 115-150.
• PPIAF (Public-Private Infrastructure Advisory Facility) (2009). PPP Modalities. Public-Private Infrastructure Advisory Facility. https://ppiaf.org/sites/ppiaf.org/files/documents/toolkits/highwaystoolkit/6/pdf-version/5-36.pdf
• Reyhan H ve Şenalp M G (2005). Emperyalizmin Kurumsallaşma Süreci: Küresel Yönetişim, Yönetişimci Devlet ve STK’laştırılan Sendikal Hareket. 1-25.
• Rodrik D (2006). Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion? A Review of The World Bank's Economic Growth In the 1990s: Learning from A Decade of Reform. Journal of Economic Literature, 44 (4): 973-987.
• Sobacı M Z ve Köseoğlu Ö (2015). Yeni Kamu Yönetişimi: Birlikte Üretmenin ve İşbirliğinin Teorik Çerçevesi. İçinde: Ö Köseoğlu ve M Z Sobacı (Eds.). Kamu Yönetiminde Paradigma Arayışları Yeni Kamu İşletmeciliği ve Ötesi Bursa: Dora Basım Yayım, 231-248.
• Sönmez M (2018). Türkiye’de Sağlıkta Kamu-Özel İşbirliği Şehir Hastaneleri. İçinde: K Pala (Ed.). Sermaye Birikimi, Kamu-Özel İşbirliği ve Şehir Hastaneleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 55- 70.
• Streeck W (2016). Satın Alınan Zaman: Demokratik Kapitalizmin Gecikmiş Krizi. Çev. K Kabadayı, İstanbul: KÜY.
• Süzer E (2018). 44.5 Milyar Liralık Yeni Kara Delik. Sözcü.8 Kasım. https://www.sozcu.com.tr/2018/ekonomi/44-5-milyar-liralik-yeni-kara-delik-2725885/
• Şenses F (2004). Neoliberal Küreselleşme Kalkınma İçin Bir Fırsat mı Engel mi?. Economic Research Center, 1-27.
• T24 (08/11/2019). Devlet 2020'de müteahhitlere 18,8 milyar lira garanti ödemesi yapacak. https://t24.com.tr/haber/devlet-2020-de-muteahitlere-18-8-milyar-lira-garanti-odemesi-yapacak,847261
• Toker Ç (2018). 2019 bütçesinde KÖİ garantileri. Cumhuriyet. 22 Ağustos. https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/cigdem-toker/2019-butcesinde-koi-garantileri-1061840
• Toker Ç. (2019). Kamu İhalelerinde Olağan İşler. İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Toker Ç (2020). 2021 bütçesinde garanti tutarları. Sözcü. 20 Ekim. https://www.sozcu.com.tr/2020/yazarlar/cigdem-toker/2021-butcesinde-garanti-tutarlari-6093885/
• Toker Ç (2021). 2022 bütçesinde “garanti” tutarları. Sözcü. 20 Ekim. https://www.sozcu.com.tr/2021/yazarlar/cigdem-toker/2022-butcesinde-garanti-tutarlari-6716987/
• Tortop N (1993). Güçlü Mahalli İdare Anlayışının Gelişmesi. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi,2 (2), 3-10.
• UNECE (United Nations Economic Commission for Europe) (2012). Introduction to Public-Private Partnerships: Can Public-Private Partnerships Improve Infrastructure and Deliver Better Public Services?. https://unece.org/DAM/ceci/images/ICoE/Introductionppp.pdf
• Uslu S (2012). İşçiler Açısından Kitlerin Özelleştirilmesi ve İstihdam Sorunları. Journal of Social Policy Conferences, 40, 87-96.
• Uysal Y (2020). Klasik Kamu Yönetiminden Yeni Kamu İşletmeciliği ve Post-YKİ'ye Kamu Hizmetlerinin Değişimi ve Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme. International Journal Of Management And Administration, 4(7), 112-155.
• Yazar (2007). Çin: İlkel Birikimin ve Üçüncü Serfliğin" Mucizesi". Mülkiye Dergisi, 31(255), 155-177.
• Yazar (2019). Özelleştirme- "Kuram'', Uygulama ve Sorunlar Özelleştirmenin Kara Kitabı'na Giriş Denemesi. İktisat Dergisi, 541, 14-25.
• Yazar (2021). Kapitalizmin Krizinden Kaotik Kapitalizme 1980 ve 1990’ların Herkesçe Bilinen Kısa Hikâyesi. Toplum ve Hekim, 36 (1), 20-26.
• Yescombe E R ve Farquharson E (2018). Public-Private Partnerships for Infrastructure: Principles of Policy and Finance. Oxford: Butterworth-Heinemann.
• Yüksel C (2019). 1980 Sonrası Kamu Ekonomisinde Yaşanan Kavramsal Değişim. İktisat Dergisi, 541, 3-13.
• Williamson, J. (1990). What means by policy reform. In J. Williamson (Ed.), Latin American Adjustment: How Much Has Happened? (pp. 7-20.). Institute for International Economics.
• Williamson J (1993). Democracy and The ‘Washington Consensus’. World Development, 21, 1329-1336.
• Williamson J (2003). The Washington Consensus and Beyond. Economic and Political Weekly, 38(15), 1475-1481.