‘YÜZYIL’LIK SERENCAM: BAŞKENT ANKARA’NIN DÖNÜŞÜMÜ (1923-2023)

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 5, 89 - 116, 30.11.2023

Aygül Akkuş Ibrahim Eseroglu Nuray Şahin

Öz

Başkentlerin tasarımında onları diğer kentlerden ayıran birtakım özellikler bulunmaktadır. Başkentler devletlerin ideolojilerini mekâna yansıttıkları yer olmanın yanı sıra buralarda yapılan her bir mekânsal müdahale tesadüfi değil bilakis bilinçli ve örnek teşkil edecek niteliktedir. Yeni bir devletin başkenti olarak seçilen ve tasarlanan Ankara da, hem seçilme hem de inşa sürecinde Cumhuriyet ideolojisini en iyi yansıtacak kent olma amacını, özellikle 1923-1950 yılları arasında, açık bir şekilde göstermektedir. Yeni, modern bir ulusun ‘baş’kenti olacak Ankara’nın ise, Kemalist seçkinlerce modernizmin önündeki en büyük engel olarak görülen Osmanlı’nın toplumsal ve siyasal izlerinden uzak olması gerekmekteydi. Eskiyle yönetsel ve toplumsal anlamda bağın koparılması ve her yönüyle çağdaş bir toplum yaratma gerekliliği Ankara’nın tasarımında başat rol oynamıştır. Bu saiklerle, Batı’dan uzman, eğitimli mimarlar ve şehir plancılar Ankara’nın yeni baştan yaratımı için Türkiye’ye davet edilmiştir. Kamusal alan kullanımının ön planda tutulduğu, modern yaşam tarzının sürdürülebileceği yapılar ve mekânlar kentsel hayatın biçimlenmesinde ve dönüşümünde etkili olmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında Ankara üzerinden “bir kentin inşası ile bir devletin inşası” arasındaki sıkı bağı görebilmek mümkündür. Cumhuriyetin yüzüncü yılından geçmişe bakıldığında, modernliğin resmi söyleminin, farklı ideolojilerin iktidara gelmesiyle nasıl bir değişim yaşadığını, Ankara kentinde ve kent mekânında yer alan yapılar üzerindeki dönüşümlerde görmek mümkündür. Cumhuriyetin başkenti Ankara’nın Ulus merkezli olmasına ve burada simgesel öğelerin bulunmasına rağmen, zaman içerisinde merkezin Kızılay’a kayması ve Ulus’un yaşadığı gerileme, devletin kurucu ideolojisi olan modernite anlayışının hâkimiyetinin de değiştiğini göstermektedir. Bu değişim hâlâ devam etmekte, 1980’li yıllarda sermayenin mekânı ve böylece toplumu Cumhuriyetin idealize ettiği toplum anlayışından uzaklaştırdığı söylenebilir. Cumhuriyetin izlerinin mekândan yok edilerek ve/veya hâkim ideolojinin simgesel yapılarıyla gölgede bırakılarak silindiği görülmektedir. Dolayısıyla kentler ve özellikle başkent, devlet ve toplum inşasında mekân üzerinden ideolojinin ülkeye yayılmasının, toplumsal ve kentsel hafıza yaratımının en büyük aracı olmaktadır. Ankara’nın, her zaman bir başkent olarak önemini koruyacağı ve Türkiye toplumunun özellikle mekânsal politikalarının belirleyici aktörü olacağı söylenebilir. Bu çalışma, Türkiye’nin yüzyıllık hikâyesini Ankara üzerinden anlatmayı ve bir başkent olarak Ankara’da yapılan her bir mekânsal müdahalenin altında yatan nedenleri göstermeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Başkent Ankara, Kurucu İdeoloji, Mekansal Müdahale, Toplum İnşası, Modernizm

Kaynakça

• Augé M (1997). Yer-Olmayanlar: Üstmodernliğin Antropolojisine Giriş. Çev. T Ilgaz, İstanbul: Kesit Yayıncılık.
• Atabaş K (1994). Şehrin Merkezini Tanımak Biraz da Şehrin Kendisini Tanımak Demektir. Yerel Yönetimler ve Mimarlık, 2, 13-51.
• Aydın S vd (2005). Küçük Asya‟nın Bin Yüzü: Ankara. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Ayoğlu B O (2010). “Zafer Anıtı – Güvenpark – TBMM” kent aksının varolan durumunun irdelenmesi ve Cumhuriyet aksı olarak yeniden tasarımı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Batuman B (2002). Mekân, Kimlik ve Sosyal Çatışma: Cumhuriyet’in Kamusal Mekânı Olarak Kızılay Meydanı., İçinde: G A Sargın (der), Ankara’nın Kamusal Yüzleri, Başkent Üzerine Mekân-Politik Tezler, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Batuman B (2015). Gezi’nin Devamı Olarak Atatürk Orman Çiftliği Mücadelesi Ya Da Rejim Değişikliğinin (Ve Buna Direnişin) Mecrası Olarak “Cumhurbaşkanlığı Sarayı”, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, 34(1), 53-62.
• Batuman B (2019). Milletin Mimarisi: Yeni İslamcı Ulus İnşasının Kent Ve Mekân Siyaseti. İstanbul: Metis Yayınları.
• Bayraktar N (2013). Tarihe Eş Zamanlı Tanıklık: Ulus ve Kızılay Meydanlarının Değişim Süreci. Ankara Araştırmaları Dergisi, 1(1), 20-35.
• Bozdoğan S. (2012). Modernizm ve Ulusun İnşası: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Mimari Kültür. İstanbul: Metis Yayınları.
• Cantek F Ş (2011). “Yaban”lar ve Yerliler: Başkent Olma Sürecinde Ankara. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cengizkan A (2004). Ankara’nın İlk Planı: 1924-1925 Lörcher Planı, Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı ve Arkadaş Yayıncılık.
• Akkuş A Eseroğlu I ve Şahin N (2023). ‘Yüzyıl’lık Serencam: Başkent Ankara’nın 115 Dönüşümü (1923-2023). Mülkiye Dergisi, 47 (5), 89-116.
• Çınar A. (2007). The Imagined Community as Urban Reality: The Making of Ankara. İçinde: A Çınar ve T Bender (der), Urban Imaginaries: Locating the Modern City, University of Minnesota Press, 151-181.
• Çınar T (2004). Dünyada ve Türkiye’de Başkentlik Sorunu, Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, No: 32.
• Duru B (2012). “Mustafa Kemal Döneminde Ankara’nın İmarı”, İçinde: F Ş Cantek (der), Cumhuriyet’in Ütopyası: Ankara, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi.
• Ertuna C (2005). ‘Kızılay’ın Modernleşme Sahnesinden Taşralaşmanın Sahnesine Dönüşüm Sürecinde Güvenpark ve Güvenlik Anıtı. Ankara: Planlama TMMOB Şehir Plancıları Odası Yayını, 2005/4.
• Eseroğlu İ (2018). Kentsel Dönüşümde Kültürel Birikimin Sürekliliği ve Korunması Sorunu: Konya-Mevlana Kültür Vadisi Projesi Örneği. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Güngör S ve Özcan U (2022). ‘Şehir Mimarı’ Hermann Jansen’in Planlama Anlayışı ve Başkent Ankara’nın İmarı. International Journal of Social and Humanities Sciences (IJSHS), 6(3), 155-172.
• Kaçar A D (2015). Kültür/Mekan: Gazi Orman Çiftliği. Ankara. İstanbul: Koç Üniversitesi VEKAM Yayınları.
• Kartal C B (2019). Cumhuriyet’in Başkentinin Mekânsal Dönüşümü ve 1928-1930 Dönemi Hâkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansımaları. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 306-344.
• Keleş R ve Duru B (2008). Ankara’nın Ülke Kentleşmesine Etkilerine Tarihsel Bir Bakış. Mülkiye Dergisi, 261, 27-44.
• Kopp A (1970). Town and Revolution. New York: George Braziller.
• Lefebvre H. (2014). Mekânin üretimi. Çev. Işık Ergüden, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Örmecioğlu H T ve İncedemir Ş (2022). Erken Cumhuriyet Dönemi Başkent Tahayyüllerinde Mimarlık, Teknoloji ve Modernleşme: Hülya Bu Ya... ve Ankara Örneği. Ankara Araştırmaları Dergisi, 10(2), 273-293.
• Ricoeur P (2012). Hafıza, Tarih, Unutuş. Çev. M E Özcan, İstanbul: Metis Yayınları.
• Serter G (2018). Muhafazakar Kentin İnşası: Neoliberalizm ve Muhafazakarlık İlişkisinde Mekanın Yeri. İstanbul: NotaBene Yayınları.
• Şengül H T (2009). Kentsel Çelişki ve Siyaset - Kapitalist Kentleşme Süreçlerinin Eleştirisi. 2. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi.
• Şenyapılı T (2016). “Baraka”dan Gecekonduya Ankara’da Kentsel Mekânın Dönüşümü: 1923-1960. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tankut G (1988). Ankara’nın Başkent Olma Süreci. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 8(2), 93-104.
• Tankut G (1990). Bir Başkentin İmarı Ankara: 1929-1939. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Tekeli İ (2001). Modernite Aşılırken Kent Planlaması. Ankara: İmge Kitabevi.
• Tuğal C (2014). Pasif devrim: İslami muhalefetin düzenle bütünleşmesi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Ülkenli Z K (2017). İç İçe İki Genç Cumhuriyet Ütopyası ve Dönüşümleri: Ankara ve Atatürk Orman Çiftliği. Ankara Araştırmaları Dergisi, 5(1), 27-72.
• Varol Ç vd (2019). Başkent’in Meydanı Kızılay’ın Dönüşüm Öyküsü. İstanbul: Koç Üniversitesi VEKAM Yayınları.
• İnternet Kaynakları
• “Geçmişin Modern Mimarisi: Ankara-1”. https://www.arkitera.com/haber/gecmisinmodern-mimarisi-ankara-1/. Son erişim tarihi, 05/05/2023.
• Peyzaj Mimarları Odası: “Güvenpark’ın Peyzaj Bütünlüğü Bozulamaz, Park’ın Alt Ve Üst Kotlarında Yapılaşmaya İzin Verilemez”. https://politeknik.org.tr/basri-119/. Son erişim tarihi, 20/05/2023.