DP Lideri Adnan Menderes’in Söyleminde Hürriyet: Hürriyet Mücadelesinden Hürriyet Nizamına

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 2, 369 - 403, 25.06.2024

Lemi Atalay

Öz

Özgürlük kavramı liberalizmin temel ilkelerinden biri olup, başkalarının özgürlüğüne zarar verilmediği müddetçe, bireylerin keyfi müdahalelere tabi olmadan dilediği gibi hareket etme serbestliğine karşılık gelmektedir. Sınırsız bir özgürlüğün olamayacağı genel olarak pek çok kesim tarafından kabul edilse de, yine de özgürlüklerin esas, kısıtlamaların istisna olduğu ve özgürlüklerin, ancak kanunla ve özgürlüklerin esasına dokunmadan sınırlanabileceği ilkesi benimsenmiştir. Özgürlük olgusu liberalizmin temel ilkelerinden olsa da, bu ilke Türk siyasal hayatında genel olarak liberal fikirler etrafında pek savunulmamış, daha çok muhalif oluşumlar tarafından kuvvetli iktidarlara karşı verilen mücadelenin bir aracı olarak kullanılmıştır. Bu nedenle de bu muhalif oluşumlar kendileri iktidara geçtikleri dönemde bu sefer giderek özgürlük kavramına yüz çevirmeye başlamıştırlar. Bu makale de işte bu tarz bir siyasal hayat tecrübesine sahip olan Demokrat Parti lideri Adnan Menderes’i merkezine almıştır. Türk siyasal hayatında çok partili hayata geçiş sürecinde ortaya çıkan Demokrat Parti’nin, iktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi’ne yönelik yürüttüğü muhalefetin özgürlük mücadelesi çerçevesinde ilerlemesinde büyük bir katkısı olan Menderes, 1950’den sonra kendisi başbakanlığa geçtiği zaman ise bu siyasal yaklaşımını özgürlük karşıtı bir yöne doğru kırmaya başlamıştır. Bu doğrultuda Menderes, özgürlüklerin zaten sınırsız olamayacağı, özgürlüklerin anarşiden ziyade düzene karşılık geldiği, aşırı akımlarla mücadele, özgürlüklerin suiistimal edilmesi ve vatanın çıkarları gibi gerekçeler göstererek, özgürlükleri kısıtlamanın yolları aramıştır. Bu bağlamda, Menderes’te görülen bu dönüşümün izlerini sorunsal olarak ele alan makale, Menderes’in özgürlük olgusuna yönelik teorik ve pratik açıdan farklı dönemlerdeki farklı yaklaşımlarını, söylemsel bir analiz etrafında ortaya koymayı amaçlamıştır. Daha çok söylemsel bir yöntem izlendiği için ‘Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri ve Makaleleri’ adlı eser ve Meclis Tutanakları bu makalede esas alınan temel kaynaklar olup, konunun teorik ve dönemsel açıdan değerlendirilebilmesi için de yine çeşitli kaynaklardan yararlanılmıştır. Çalışmada ortaya konan görüş ve tespitlerin ardından, Adnan Menderes’in özgürlük kavramına araçsal yaklaştığı ve muhalefet döneminde iken tercih ettiği özgürlük söyleminde samimi olmadığı ve bu nedenle sınırlı ve disiplinli bir özgürlük anlayışından yana olduğu ileri sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

özgürlük, düzen, sınırlandırma, Demokrat Parti, Adnan Menderes

Kaynakça

• Ahmad F (1996). Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980). 2. Baskı, İstanbul: Hil Yayın.
• Akın İ (1974). Kamu Hukuku. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Aktan C C (2018). Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yönleriyle Liberal Düşünce. İçinde: C C Aktan ve B Şahin (der), Liberalizm, Demokrasi ve Sınırlı Devlet, Ankara: Orion Kitabevi, 77-126.
• Albayrak M (2004). Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Anayurt Ö (1996). Toplanma Hürriyeti Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Toplanma Hürriyeti. (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Ashford N (2015). Özgür Toplumun İlkeleri. 4. Baskı, Ankara: Liberte Yayınları.
• Baban C (2009). Politika Galerisi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Balkanlı R (1951). Kanunlarımız Bakımından Matbuat Hürriyeti ve Yeni Basın ve Matbaalar Kanunu ve Bu Kanunlar Üzerinde Fikirler-Tenkidler-Tefsirler. Ankara: Yeni Matbaa.
• Başar A H (1960). Yaşadığımız Devrin İçyüzü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Belen F (1960). Demokrasiden Diktatörlüğe. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Bora T (2013). Adnan Menderes. İçinde: M Yılmaz (der), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 7: Liberalizm, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 482-507.
• Demir Ş (2011). Düello: Menderes ve İnönü, Demokrat Parti’den 27 Mayıs’a Olaylar. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Demirel T (2016). Türkiye’nin Uzun On Yılı. 2. Baskı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Erdoğan M (2017). Anayasal Demokrasi. 13. Baskı, Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Erdoğan M (2011). İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku. 2. Baskı, Ankara: Orion Kitabevi.
• Eroğul C (2014). Demokrat Parti, Tarihi ve İdeolojisi. İstanbul: Yordam Kitap.
• Friedrich C J (1999). Sınırlı Devlet. Ankara: Gündoğan Yayınları.
• Gürpınar D (der) (2016). Özgürlüğün İdeolojisi: Liberalizm. İstanbul: Liber Plus Yayınları.
• İnan S (2006). Muhalefet Yıllarında Adnan Menderes. Ankara: Liberte Yayınları.
• Kaboğlu İ (2013) Özgürlükler Hukuku 1: İnsan Hakları Genel Kuramına Giriş. 7. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi.
• Kapani M (2013). Kamu Hürriyetleri. 7. Baskı, Ankara: Yetkin Yayınları.
• Karpat K (2016). Türk Demokrasi Tarihi. 7. Baskı, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kılçık H (der) (1991a). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. Cilt 1, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları.
• Kılçık H (der) (1991b). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. Cilt 2, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları.
• Kılçık H (der) (1991c). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. Cilt 3, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları.
• Kılçık H (der) (1991d). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. Cilt 4, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları.
• Kılçık H (der) (1992a). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. Cilt 6, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları.
• Kılçık H (der) (1992b). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. Cilt 8, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları.
• Kılçık H (der) (1992c). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. Cilt 9, Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları.
• Marx K (1997). Yahudi Sorunu. Ankara: Sol Yayınları.
• Menderes A (1945). Başbakan’ın Demeci Münasebetile. Vatan, 14 Eylül, 1-2.
• Menderes A (1946a). Teessür Verici Bir Manzara. Vatan, 19 Mayıs, 1-2.
• Menderes A (1946b). Bir Cevap Münasebetile. Vatan, 22 Haziran, 1-2.
• Menderes A (1947a). İdareciler Kongresi Dolayısıyla. Vatan, 25 Ocak, 1-2.
• Menderes A (1947b). Açık Konuşma Zarureti. Vatan, 28 Ocak, 1-2.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1946a). Tutanak Dergisi. Dönem: VII, Toplantı: 3, Cilt: 24, 13 Haziran.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1946b). Tutanak Dergisi. Dönem: VIII, Toplantı: O. , Cilt: 1, 14 Ağustos.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1946c). Tutanak Dergisi. Dönem: VIII, Toplantı: O. , Cilt: 1, 13 Eylül.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1947). Tutanak Dergisi. Dönem: VIII, Toplantı: 1, Cilt: 6, 13 Ekim.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1950a). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: Olğ. , Cilt: 1, 10 Temmuz.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1950b). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 1, Cilt: 3, 11 Aralık.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1951a). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 1, Cilt: 5, 28 Şubat.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1951b). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 1, Cilt: 6, 2 Nisan.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1951c). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 1, Cilt: 7, 4 Mayıs.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1951d). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 2, Cilt: 10, 23 Kasım.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1951e). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 2, Cilt: 10, 26 Kasım.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1952) Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 2, Cilt: 13, 26 Şubat.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1953a). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 3, Cilt: 20, 18 Şubat.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1953b). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 3, Cilt: 24, 9 Temmuz.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1953c). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 3, Cilt: 24, 23 Temmuz.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1953d). Tutanak Dergisi. Dönem: IX, Toplantı: 6, Cilt: 26, 14 Aralık.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1954a). Zabıt Ceridesi. Devre: IX, İçtima: 4, Cilt: 28, 28 Şubat.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1954b). Zabıt Ceridesi. Devre: IX, İçtima: 4, Cilt: 29, 7 Mart.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1954c). Zabıt Ceridesi. Devre: X, İçtima: 1, Cilt: 2, 15 Kasım.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1955). Zabıt Ceridesi. Devre: X, İçtima: 1, Cilt: 5, 20 Şubat.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1956a). Zabıt Ceridesi. Dönem: X, İçtima: 2, Cilt: 12, 6 Haziran.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1956b). Zabıt Ceridesi. Devre: X, İçtima: 2, Cilt: 12, 27 Haziran.
• TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) (1956c). Zabıt Ceridesi. Devre: X, İçtima: 2, Cilt: 12, 6 Kasım.
• Toker M. (1990). Tek Partiden Çok Partiye (1944-1950). 2. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi,
• Toker M (1991a). DP’nin Altın Yılları (1950-1954). 2. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Toker M (1991b). DP Yokuş Aşağı (1954-1957). 3. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Toker M (1991c). Demokrasiden Darbeye (1957-1960). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Tunaya T Z (1975). Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku. 3. Baskı, İstanbul: Sulhi Garan Matbaası.