الإقالة عند الحنفية - Hanefilerde İkale

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 13, 31.12.2024

Ali Albayrak

Öz

اتفق العلماء على مشروعية الإقالة في نطاق المعاملات المالية، حيث تعتبر بمثابة عدول عن العقد أو إنهاء له بناءً على اتفاق الطرفين. ومع ذلك فقد اختلفت آراء الفقهاء في تحديد مجال الإقالة وتطبيقها على العقود المختلفة، وبرزت عدة نقاشات حول مفهوم الإقالة وحقيقتها، وخاصة في المذهب الحنفي الذي شهد تفاوتا في الآراء بين علماءه في هذا الموضوع. فالمتفق عليه بين العلماء أن الإقالة هي فسخ للعقد الذي تم التوافق عليه مسبقًا بين البائع والمشتري، حيث يتراجع كلا الطرفين عن العقد برضاهما. إلا أن الاختلاف يدور بين الحنفيين حول نطاق الإقالة هل هي خاصة فقط بعقود البيع، أم يمكن تطبيقها على أنواع أخرى من العقود مثل الإجارة وغيرها. حيث اختلف علماء المذهب في حقيقة الإقالة على قولين رئيسيين. القول الأول يعتبر أن الإقالة هي رفع لعقد البيع فقط، مما يعني أن نطاقها محصور في عقود البيع والشراء ولا ينطبق على العقود المالية الأخرى. وهذا التوجه يستند إلى أن الإقالة تهدف بالأساس إلى إلغاء معاملة مالية قد تكون تمت بناءً على شروط لم تكن مناسبة لأحد الطرفين المتعاقدين، وبالتالي يتم إعادة البضائع إلى الطرف الأول وهو البائع والمبلغ المالي إلى الطرف الثاني وهو المشتري. أما القول الثاني فيرى أن الإقالة لا تقتصر على عقود البيع فحسب، بل هي رفع للعقد السابق أياً كان نوعه، سواء كان عقد بيع أو عقد آخر مثل الإجارة. ويستند أصحاب هذا الرأي إلى أن الغاية من الإقالة هي إعادة الوضع إلى ما كان عليه قبل العقد، وبالتالي فإن أي عقد يمكن أن يكون قابلاً للإقالة إذا اتفق الطرفان المتعاقدان على فسخه وإنهائه. ويهدف البحث إلى تقديم تصور متكامل حول المعنى الراجح لحقيقة الإقالة كما سيتم التطرق في البحث إلى بعض التطبيقات العملية للإقالة في الفقه الحنفي. حيث ستساهم في إيضاح مدى مرونة مفهوم الإقالة في الفقه الإسلامي ومدى إمكانية تطبيقه في بعض المسائل الفقهية. ونأمل من هذا العمل أن يساهم في إيضاح بعض المسائل المتعلقة بالإقالة التي قد تكون محل جدل بين الفقهاء والباحثين في مجال المعاملات المالية.

Anahtar Kelimeler

Hanefi, İkâle, akıt, satım, semen.

Iqala in Hanafi Jurisprudence

Öz

Scholars have reached a consensus on the legitimacy of iqala (mutual rescission of a contract) within the realm of financial transactions, where it is viewed as a mutual withdrawal from or termination of a contract by both parties' agreement. However, differences of opinion arise among jurists regarding the scope of iqala and its applicability to various types of contracts. This issue has been particularly debated within the Hanafi school of thought, where scholars have expressed divergent views. The majority of scholars agree that iqala constitutes the rescission of a previously agreed contract between the seller and the buyer, whereby both parties willingly withdraw from the contract. Nonetheless, the Hanafi jurists disagree on whether iqala is confined solely to sales contracts or if it can also be applied to other forms of contracts, such as leasing. Within the Hanafi school, two main positions emerge on this issue. The first opinion holds that iqala is restricted to the rescission of sales contracts. This view argues that the scope of iqala is limited to sales agreements and cannot be extended to other financial contracts. Proponents of this view argue that the primary purpose of iqala is to annul a financial transaction that may have been based on conditions unsuitable for one of the contracting parties. Consequently, the goods are returned to the seller, and the payment is refunded to the buyer. The second opinion, however, asserts that iqala is not limited to sales contracts but rather applies to any type of contract, whether it be a sale or another agreement such as a lease. Those who hold this view maintain that the goal of iqala is to restore the situation to its pre-contractual state, and therefore, any contract can be rescinded if both parties agree to annul and terminate it. This research aims to provide a comprehensive understanding of the prevailing interpretation of iqala and will explore practical applications of iqala within Hanafi jurisprudence. It will contribute to clarifying the flexibility of the concept of iqala in Islamic law and its applicability to various legal issues. It is hoped that this study will help elucidate some of the contentious matters surrounding iqalathat may be subject to debate among jurists and scholars in the field of financial transactions.

Anahtar Kelimeler

Hanafi, İqale, contract, sale, pricd.

Hanefilerde ikâle

Öz

Âlimler, ikâlenin (sözleşmenin karşılıklı rızayla feshi) mali işlemler kapsamında meşru olduğu konusunda ittifak etmişlerdir. Bu işlem, tarafların anlaşarak bir sözleşmeden geri dönmesi veya onu sona erdirmesi anlamına gelir. Ancak, fukahâ arasında ikâlenin kapsamı ve farklı sözleşme türlerine uygulanabilirliği konusunda görüş ayrılıkları mevcuttur. Özellikle Hanefî mezhebinde bu mesele, âlimler arasında farklı yorumlara yol açmıştır. Genel kabul gören anlayışa göre, ikâle, satıcı ve alıcı arasında önceden yapılmış olan bir akdin feshi olup, tarafların rızasıyla sözleşmeden geri dönmeleri durumunu ifade eder. Ne var ki, Hanefîler arasındaki tartışma, ikâlenin sadece satış akitleriyle sınırlı olup olmadığı ya da kiralama gibi diğer akitlere de uygulanıp uygulanamayacağı hususunda yoğunlaşmaktadır. Bu bağlamda, Hanefî mezhebi içinde iki ana görüş ortaya çıkmıştır. Birinci görüşe göre, ikâle yalnızca satış akdinin feshi olarak değerlendirilir. Bu görüş, ikâlenin sadece alışveriş akitleriyle sınırlı olduğunu ve diğer mali sözleşmelere uygulanamayacağını savunur. Bu yaklaşım, ikâlenin esas amacının, taraflardan birinin uygun bulmadığı şartlara dayalı bir mali işlemi iptal etmek olduğu anlayışına dayanır. Bu durumda mal, satıcıya geri dönerken, ödeme alıcıya iade edilir. İkinci görüş ise, ikâlenin yalnızca satış akitleriyle sınırlı olmadığını, her türlü sözleşmenin—satış veya kiralama gibi—feshedilebileceğini savunur. Bu görüşe göre, ikâlenin amacı, sözleşme öncesindeki duruma geri dönmek olduğundan, taraflar sözleşmenin feshi konusunda anlaştıkları sürece her türlü akit ikâle edilebilir. Bu çalışma, ikâlenin gerçek mahiyetine dair kapsamlı bir değerlendirme sunmayı amaçlamakta olup, Hanefî fıkhında ikâlenin bazı pratik uygulamalarını ele alacaktır. Böylece, İslam hukukunda ikâle kavramının esnekliği ve çeşitli fıkhi meselelerde uygulanabilirliği daha iyi anlaşılacaktır. Bu araştırmanın, mali işlemlerle ilgili olarak fukahâ ve araştırmacılar arasında tartışmaya açık bazı ikâle meselelerinin aydınlatılmasına katkı sağlaması ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hanefi, İkâle, akıt, satım, semen.

Kaynakça

• Babertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. el-İnâye Şerhi Hidâye. 10 cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Oğulları Kütüphanesi ve Matbaası, 1. baskı, 1389/1970.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. İdrîs. Keşfü’l-Kınâ‘ ‘an Metni’l-İknâ‘. 6 cilt. Riyad: Nasr el-Hadis Kütüphanesi, 1387/1968.
• Dasûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arfe. el-Kebîr Şerhi Haşiyesi. 4 cilt. Dimashk: Dar al-Fikr, ts.
• Emin Efendi, Ali Haydar. Dürrü’l-Hukkâm Şerhi Mecelletü’l-Ahkâm. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1. baskı, 1411/1991.
• Ensârî, Muhammed b. Kâsım. el-Hidâyetü’l-Kâfiye eş-Şâfiye li-Beyâni Hakâiki’l-İmam İbn Arefe’l-Vâfiye. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1. baskı, 1349/1931.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Makrî. el-Misbâhü’l-Münîr. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• Gazzî, Muhammed Sıdkî b. Ahmed. Mavsûatu’l-Kavâidü’l-Fıkhiyye. 12 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. baskı, 1423/2003.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddu’l-Muhtâr Haşiyesi. 6 cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Oğulları Kütüphanesi ve Matbaası, 6. baskı, 1385/1966.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî ez-Zâhirî. el-Muhallâ bi’l-Âsâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Kahire: Kahire Kütüphanesi, 1. baskı, 1387/1968.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim. Lisânü’l-Arab. 15 cilt. Haşiyeler: Liyâzîcî ve Dilciler Grubu, Beyrut: Dâr Sâdır, 3. baskı, 1413/1993.
• İbn Necîm, Zeyneddin b. İbrahim. el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzü’d-Dekâik. 8 cilt. Vâfiye, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. baskı, ts.
• İbn Necîm, Zeyneddin b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-Nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999. İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdülvâhid. Fethu’l-Kadîr Şerhi. 7 cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Oğulları Kütüphanesi ve Matbaası, 1. baskı, 1389/1970.
• Merdâvî, Alâeddin Ebü’l-Hasan Ali. el-İnsâf fî Ma‘rifeti’r-Râcih mine’l-Hilâf. 12 cilt. Kahire: es-Sünne el-Muhammediyye Matbaası, 1. baskı, 1374/1955.
• Mergînânî, Ali b. Ebû Bekir b. Abdülcelîl. el-Hidâye fî Şerhi Bidâyeti’l-Mübtedi. 4 cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Meydânî, Abdü’l-Ganî el-Guneymî ed-Dımaşkî. el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb. 4 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1391/1972. Nevevî, Muhyiddin b. Şeref. el-Mecmû‘ Şerhi’l-Mühezzeb. 9 cilt. Kahire: et-Tadamun el-Ukhuvî Matbaası, 1. baskı, 1346/1928. Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût, 31 cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1. baskı, 1413/1993. Trablusî, Şemsüddin Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman. Mevâhibü’l-Celîl Şerhi Muhtasarı Halîl. 6 cilt. Şam: Dârü’l-Fikr, 3. baskı, 1412/1992. Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdullah. el-Mensûr fî’l-Kavâidü’l-Fıkhiyye. 3 cilt. Kuveyt: Kuveyt Basın Şirketi, 2. baskı, 1405/1985. Zeylaî, Fahreddin. Tebyînü’l-Hakâik Şerhi Kenzü’d-Dekâik. 6 cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1. baskı, 1313/1895.