Orta Asya Türklerinde Bal ve Balın Tıbbi Amaçlı Kullanımı (Apiterapi)

Yıl 2021, , 612 - 624, 22.09.2021

Volkan Acar

https://doi.org/10.31020/mutftd.982010

Cited By: 2

Öz

Amaç: Bal, tarihin erken dönemlerinden itibaren dünyanın farklı bölgelerindeki insanlar için önemli bir besin kaynağı olmuştur. Diğer toplumlar gibi Türkler de balı binlerce yıldır bilip besin kaynağı olarak kullanmışlardır. Bal, besin kaynağı olması yanında tıbbi amaçlarla da kullanılabilen bir üründür. Bu çalışmanın amacı Eski Türklerin bal kullanımıyla ilgili bilgilerinin araştırılmasıdır.
Gereç: Çalışma için incelenen temel metinler Uygur tıp metinleri (XIV. yüzyıl öncesi) ile Çağatay Türkçesi ile yazılmış tıp eserleridir (XVII.-XX. yüzyıl). Bunlar dışında IX.-XIV. yüzyıllar arasında, Orta Asya’da Türklerin yaşadıkları bölgeleri ziyaret eden İslam coğrafyacılarının ve seyyahlarının eserleri ile Uygur, Karahanlı, Çağatay, Harezm, Kıpçak ve Memluk-Kıpçak Türkçelerinde yazılmış çeşitli sözlükler incelenmiştir.
Bulgular: İnceleme sonunda, farklı dönemlerde yaşamış Orta Asya Türk topluluklarının arı, bal ve bağlantılı ürünler için kullandıkları sözcüklerin neler olduğu saptanmış; ayrıca Uygur, Karahanlı ve Çağatay Türkçesinde yazılmış olan ve balın tıbbi amaçlı kullanımını konu edinen eser bölümleri bir araya getirilmiştir.
Sonuç: Sonuç olarak Türklerin 1000 yıldan uzun süredir balı bildikleri, balı hem besin kaynağı hem de tıbbi amaçla kullandıkları anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bal, apiterapi, tamamlayıcı tedaviler, Tıp

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Honey and Its Medical Use (Apitherapy) in Central Asian Turks

Öz

Object: Honey has been an important food source for people in different parts of the world since early history. Like other societies, Turks have known and used honey as a source of food for thousands of years. Honey is a product that can be used for medicinal purposes as well as being a food source. The aim of this study is to investigate the knowledge of the Ancient Turks about the use of honey.
Materials and Methods: Main texts examined for the study are Uyghur medicine texts (pre-XIV. century) and medical manuscripts written in Chagatai Turkish (XVII.-XX. century). Besides, manuscripts of Islam geographers and travelers visited the places that Turks lived in Central Asia and various dictionaries written in Uyghur, Karakhanid, Chagatai, Kharezm, Kiptchak and Mamluk-Kiptchak Turkish were examined.
Results: At the end of the study, the words used by the Central Asian Turkish communities who lived in different periods for bee, honey and related products were determined. In addition, the sections of the work written in Uyghur, Karakhanid and Chagatai Turkish and dealing with the medicinal use of honey were brought together.
Conclusion: As a result, it has been understood that Turks have known honey for more than 1000 years and used it for both nutritional and medicinal purposes.

Anahtar Kelimeler

Honey, Apitherapy, Complementary therapies, Medicine

Proje Numarası

-

Kaynakça

• 1. Kuropatnicki AK, Kłósek M, Kucharzewski M. Honey as medicine: historical perspectives. J Apicult Res 2018;57(1):113-118.
• 2. Tryarski E. Türklerde arıcılık. Çev. Ayşe Nur Kırgız Sağın. Acta Turcica 2011;3(1):130-161.
• 3. Ögel B. Türk Kültür Tarihine Giriş II. Türklerde ziraat kültürü (Göktürklerden Osmanlılara). Ankara: Milli Eğitim Basımevi; 1978.
• 4. Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgati’t-Türk (Çev. Besim Atalay). 5. Basım. I-IV Ciltler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2006.
• 5. Karadal F, Yıldırım Y. Balın kalite nitelikleri, beslenme ve sağlık açısından önemi. Erciyes Üniv Vet Fak Derg 2012;9(3):197-209.
• 6. Gürgan M. Orta Asya’daki Eski Türk Tıbbının, Başlangıçtan 14. Yüzyıla Kadarki Döneme Ait Bilinen Türkçe Tıp Metinlerinde, Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi; İstanbul: 2010.
• 7. Terzioğlu A, Sertkaya OF. Özbek Türkçesiyle Yazılmış Şimdiye Kadar Bilinmeyen Arap Harfli Tıbbî Bir Yazma ve Bu Yazmanın Türk Dil-Kültür ve Tababet Tarihi Bakımından Değeri. 1. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, Proceedings II, 1981; Eylül 14-18; İstanbul, Türkiye. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü; 1981.
• 8. Gürgüz A. İbn-i Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-Nıng Tıbb Kitabı (Giriş-Metin-Tercüme-Sözlük-Dizin). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi; İstanbul: 2005.
• 9. Károly L (Ed.). A Turkic Medical Treatise from Islamic Central Asia: A Critical Edition of a Seventeenth–Century Chagatay Work by Subḥān Qulï Khan. Leiden: Brill; 2015.
• 10. Uysal İN. 20. Yüzyıl Başlarında Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Tıp Metni Ṭabı̇̄bçılıḳ. İstanbul: Kesit Yayınları; 2020.
• 11. Sertkaya OF. Özbekçe Tıb-nâme-i Türkî. 1. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler; 1988; Şubat 17-19; İstanbul, Türkiye. Ankara: Türk Tarih Kurumu; 1992.
• 12. Baydan B. Tıb-Nâme-i Türkî. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi; İstanbul: 1992.
• 13. İbn Fadlan. İbn Fadlan Seyahatnamesi. Çev. R. Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi; 2010.
• 14. Şeşen R. İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat; 2017.
• 15. Minorsky V. Ḥudūd al-‘Ālam ‘The Regions of the World’. A Persian Geography 372 A.H.– 982 A.D. Oxford: University Press; 1937.
• 16. Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî. Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım-Mesâliku'l Ebsâr. Çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları; 2014.
• 17. Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi; 1999.
• 18. Clauson G. An eytmological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University; 1972.
• 19. Erbay F. W. Radloff'un "Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy‟ Adlı Eseri ve Eserde Geçen Çağatay Türkçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi; Konya: 2008.
• 20. Toker M. W. Radloff'un “Opıt Slovarya Tyurkskiḫ Nareçiy” Adlı Eseri ve Eserde Geçen Tatar Lehçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi (3 cilt). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi; Konya: 2003.
• 21. Kaya M. W. Radloff'un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Eserinde Geçen Şor Türkçesine Ait Kelimeler ve Bu Kelimelerin Çağdaş Şor Türkçesi ile Mukayesesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi; Konya: 2018.
• 22. Küçükballı FN. Wilhelm Radloff'un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Sözlüğündeki Altay Lehçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi (Ses Bilgisi-Karşılaştırmalı Sözlük). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi; Konya: 2018.
• 23. Kırbaş G. W. Radloff'un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Eserinde Geçen Karaim Türkçesine Ait Kelimelere Dair Art Zamanlı Bir İnceleme. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi; Konya: 2016.
• 24. Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yay.; 1968.
• 25. Yüce N. Mukaddimetü’l-Edeb: Hvarizm Türkçesi İle Tercümeli Şuster Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2014.
• 26. Özkan S. Muḳaddimetü'l-Edeb'in Yozgat Nüshasında İsimler, Giriş-Metin-Dizin (1a-60a). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi; Ankara: 2009.
• 27. Ünlü S. Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi; 2013.
• 28. Zabeti Miandoab N. Muḥammed Bin ‘Abdu'ṣ-ṣabūr-ı Ḫoyī, Ḫulāṣa-ı Abbāsī. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi; Ankara: 2010.
• 29. Rahimi F. Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi; Ankara: 2017.
• 30. Durgut H. Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi; Edirne: 1995.
• 31. Argunşah M, Güner G. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları; 2015.
• 32. Güner G. Resuli Sözlüğü’nün Türkçe Söz Varlığı. İstanbul: Kesit Yayınevi; 2017.
• 33. Yılmaz R. Ed-Dürretü’l-Mudıyye Fi’l-Lugati’t Türkiyye’nin Memlük Türkçesi ve Oğuz Türkçesi Nüshalarının Karşılaştırılması. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Tezi; İstanbul: 2013.
• 34. Berber İ. Tarihi Kıpçak Türkçesi Sözlüklerinde Sosyal ve Kültürel Yaşam. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi; Denizli: 2019.
• 35. Shefer-Mossensohn M. Ottoman Medicine: Healing and Medical Institutions, 1500-1700. Albany: State University of New York; 2009.
• 36. Turfan Studies. Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities, 2007. http://turfan.bbaw.de/bilder/Turfan_engl_07.pdf (Erişim tarihi: 20.08.2020)
• 37. ttps://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=20164&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5 (Erişim tarihi: 02.09.2021)