“HAZA KİTÂBU BAYTARNÂME” VE “TERCÜME-İ BAYTARNÂME”DE TIP VE VETERİNER HEKİMLİĞİ ALANINDA ORTAK UYGULAMALAR ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2013, Cilt: 3 Sayı: 1, 7 - 14, 01.04.2013

Ali" Yiğit Serdar İzmirli Aşkın Yaşar

Öz

Evcilleş(tir)me süreci ile insanın yararlandığı hayvanları tedavi etmesi doğal bir sonuç olarak kabul edilmekte; Tıp ve veteriner hekimliğinin tarihin bazı dönemlerinde ortaklaşa yürütüldüğü bilinmekte, hatta günümüzde de “tek tıp tek sağlık” konsepti içerisinde tıp ve veteriner hekimliği işbirliğinin önemi üzerinde durulmaktadır. Yazma eserler içerisinde veteriner hekimliği tarihinin önemli bir kaynağını oluşturan baytarnamelerin, veteriner hekimliği ve genel olarak at yetiştiriciliği, hastalıkları ve tedavileri konularını içermekle birlikte folklorik bilgiler ve bunlar arasında tıp konusunda da bazı bilgiler içerdikleri belirtilmektedir. Bu çalışmada, baytarnamelerde yer alan tıp ve veteriner hekimliği ortak uygulamalarının (tanı ve tedavi metotları gibi) değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Materyal olarak “Tercüme-i Baytarnâme” ve “Haza Kitâbu Baytarnâme” isimli iki baytarname incelendi. Buna ilave olarak, baytarnameler üzerine yapılan bilimsel çalışmalar ve günümüz folklorik hekimliği bilgi ve uygulamaları da karşılaştırmalı olarak değerlendirildi. Çalışmada, insan ve hayvanlarda görülen bağır ağrısı, dalak şişmesi (talak, adem talağu), karın fıtkı, ziybe (karaciğer hastalığı), uyuz, müşeş (Jardone), baras (Trichophytose ya da Vitiligo), yılan sokması ve çıban (Abscess, apse) gibi hastalık/durumlarda insan ve hayvanlar için aynı tedavilerin uygulandığı ya da önerildiği; farklı hastalıklar (atta bukağılık felci ve nefes darlığı - insanda öksürük) için de benzer tedavilerin uygulandığı belirlendi. Ayrıca, belirli hayvan materyal/ürünlerinin bazı insan hastalıklarının tedavisinde, insan materyal/ürünlerinin (kuru kafa kemiği, avrat kanı, oğlan ve yetişkin idrarı, gaita vb) de hayvan hastalıklarının tedavisinde kullanıldığı tespit edildi. Sonuç olarak baytarnamelerin, hayvan hekimliğinin yanı sıra insan hekimliği açısından da önemli sayılabilecek bilgiler içerdiği; baytarnamelerin içerdiği ortak bilgi ve uygulamalardan hareketle, tarihsel süreçte paralel gelişen insan ve hayvan hekimliğinin ortak yönlerinin olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Baytarname, Haza Kitâbu Baytarnâme

An Evaluation on Joint Applications in the Field of Human Medicine and Veterinary Medicine in “Haza Kitâbu Baytarnâme” and “Tercüme-i Baytarnâme”

Öz

Abstract With domestication process, human’s treating animals from which he utilized is accepted as natural; it’s known that veterinary medicine implemented this treatment in collaboration with medicine in some periods of history; besides that nowadays, the importance of collaboration of veterinary medicine and medicine in the concept of “One medicine, one health” is (over) emphasized. In the written manuscripts, baitarnames are important sources for veterinary medicine and it is stated that those baitarnames include information about veterinary medicine and generally horse breeding, horse ailments and their treatments. At the same time those baitarnames include folkloristic information and also some information about medicine among them.In this study it is aimed to evaluate the common implementations of medicine and veterinary medicine (diagnostic and cure methods) taken place in the baitarnames.As materials two baitarnames that named “Tercüme-i Baytarnâme” and “Haza Kitâbu Baytarnâme” written by Ibn Ahi Hizam, were analyzed.In the study, the same treatments were implemented or recommended for human and animals for illnesses like spleen tumefaction, bosom pain, paunch hernia, liver illness (ziybe), itch, jardone (müşeş), skin pigmentation (baras), snakebite and abscess which are diagnosed in horses and humans; at the same time the implementation of similar cures for different illnesses (human caugh – trammel stroke in horse) was defined. Besides, it was found that particular animal materials/products were used for some human illnesses and likewise some human materials/products (head bone, female blood, son and adult urine, faeces etc) were used for animal illnesses treatment.As a result it can be said that baitarnames include information which can be considered important for both veterinary and human medicine; on the basis of the common information and implementations (diagnostic, treatment etc) included in baitarnames, there are common points between human and veterinary medicine which developed in parallel in the history.

Anahtar Kelimeler

Baitarname, Haza Kitâbu Baytarnâme, Tercüme-i Baytarnâme, Human medicine, Veterinary medicine

Kaynakça

• Erk N. Tarihte hastalık sebepleri konusunda düşünceler. AÜ Veteriner Fakültesi Dergisi, 1962b;9(1):62-72.
• Erk N. Veteriner tarihi. Ankara, AÜ Basımevi, 1978;242s.
• Asil E, Şar S. Mezopotamya uygarlıklarında eczacılık. Ankara Eczacı Odası Bülteni Cilt: 6 Haziran 1984, Sayı: (3):74-77.
• Dilgimen H. Veteriner hekimliği tarihi. İstanbul, Bozkurt Matbaası, 1947;126s.
• Erk N. Tarih boyunca veteriner hekime verilen adlar. Türk Veteriner Hekimleri Derneği Dergisi, 1959;151:189-194.
• Özgür A. Veteriner hekim terimi üzerine tarihsel bir araştırma. AÜ Veteriner Fakültesi Dergisi, 1997;44(1-8):97-104.
• Ünver AS. Tıb tarihi I (Tarihten evvelki zamandan İslam tababetine kadar). İstanbul Üniversitesi Yayınlarından Adet:64, Matbaai Ebuzziya, İstanbul, 1938; 103s.
• Dinçer F. Some notes on the treatment of human and animal diseases in the folklore of Turkey and the Balkan Coun- tries, Dtsch, Tierarzti. Wschr, 1988;95: 419-420.
• Yoska E. Türkiye Selçuklularında XIII. yüzyıldaki tıbbi gelişmeler. Kayseri, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), 2005;VI+229.
• Dinçer F. Veteriner hekimlik ve halk sağlığı. Gıda Bil. Teknol. Derg. 1980, III (1-2): 7-19.
• Erk N. Veteriner hekimlerin insanlığa hizmetleri. Türk Veteriner Hekimleri Derneği Dergisi, 1958;146-147:3-19.
• Smithcors JF. The history of some current problems in animal diseases, III. Rinderpest. Vet. Med., 1956;51:249-256.
• Beceriklisoy HB, Aslan S. Veteriner hekimliğinde akupunktur temelleri: Doğum ve jinekolojideki bazı uygulama alan- ları. Veteriner Dünyası, Şubat 2005;5:26-31.
• Smithcors JF. The veterinary medicine of ancient civilizations. M.S.U. Veterinarian, 1955;Fall:408.
• Parnas J. “Una sanitas-Una medicina” 100 Years’ tradition and history of successful co-operation between medicine and veterinary science in Poland, In: Ed, Ferruh Dinçer, “Veterinary Medicine Historical Approaches”, Ankara Univer- sity Press, 2002, Ankara, p. XXV+328.
• VPHA – Veterinary Public Health Association. Zoonoses. Erişim adresi: http://zoonosesonline.org/partial-list-of-zoo- noses.html. Erişim: 29.03.2011.
• Anonim. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Yazmaları. [Erişim: 16.02.2011]. Erişim adresi: https://www.yazmalar.gov. tr.
• Özen A. Millî Kütüphanedeki yazma baytarnameler üzerinde tarihsel incelemeler. Ankara, AÜ Sağlık Bilimleri Enstitü- sü (Doktora Tezi), 1999;VI+153.
• Yiğit A. İlm-i Fürusiyet isimli baytarnamenin veteriner hekimliği tarihi, at yetiştiriciliği, hastalıkları ve tedavileri açısın- dan incelenmesi. Konya, SÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), 2011;VII+262.
• TTK – Türk Tarih Kurumu. Tarih çevirme kılavuzu [Erişim: 16.01.2011]. Erişim adresi: http://193.255.138.2/takvim. asp.
• Bedevian AK. Illustrated polyglottic dictionary of plant names. Cairo, Argus&Papazian Press, 1936;644+468s.
• Sami Ş. Şemsettin Sami. Kâmûsü’l-A‘lâm, cilt:4, İstanbul, 1311 (1894); 2403-2404.
• Yaşar A. Veteriner hekimliği tarihi ders notları. 2008;27s.
• Dinçer F, Özgür A. Tıp ve bilim tarihi açısından baytarnameler. İç: E Kahya, S Şar, A Ataç, NY Oğuz, B Arda, ed. V. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri. Ankara: AÜ Basımevi; 1998. s.357-64.
• Özen A, Taşkın Ü. Kenân Efendi Baytarnâme-i Kenân Efendi (1158/1745). Ankara, Bizim Büro Basımevi, 2010; 281s.
• Sarton G. Introduction to the history of science: from Homer to Omar Khayyam. Vol 3, Baltimore, The Williams and Wilkins Company, 1950;414.
• Erk N. Dokuzuncu yüzyıla ait “Kitab al-Hayl val-Baytara” üzerinde bir inceleme. AÜ Veteriner Fakültesi Dergisi, 1961;8(4):367-386.
• Erk N. A study of the veterinary section of Ibn Al-Awwam’s “Kitab al-Falaha”. AÜ Veteriner Fakültesi Dergisi, Yeni Desen Matbaası, 1962a;8(3):241-250.