The Mesnevi Form and the Emergence of Turkish Literature in Anatolia: Vernacularization, Performance, and Ritual

Yıl 2025, Sayı: 8, 127 - 152, 30.04.2025

Zeynep Oktay

Öz

The emergence of Western Turkish as a literary language in Anatolia and the Balkans went hand in hand with the Islamization of the region. Based on theoretical frameworks on vernacularization, this article provides an overview of the role of the mesnevi form in both processes, highlighting the dimensions of oral transmission, ritual and collective affect that marked the period. The article argues that the mesnevi, as the leading literary form of the period, blended three different functions, bringing together the cosmopolitan model (Persianate literary tradition), Sufi education, and oral performance. As the site of transition from oral to written literature, the mesnevi form could carry the collective ritual functions of storytelling while also being intelligible as ‘Islamic’ in its easily recognizable adoption of the dominant cosmopolitan literary code of Persian. In this sense, a story became Islamic by the very fact of being cast in the form of a mesnevi. The mesnevi appealed to an audience that included not only literati versed in Arabic and Persian, but also common, illiterate folk being acquainted with Islam through heroic and mythical narratives. The prevalence of themes related to women, especially motherhood, in some orally performed mesnevis shows that the mesnevi crossed gender boundaries as well. Performed by storytellers with a repertoire similar to that of prose epics, the consumption of these mesnevis was itself a ritual, a social event signified by the bodily enactment of a mythical event. In these texts, in which the process of Islamization of Anatolia and the Balkans can be observed, being part of the ummah was a collective emotional and sensual experience performed in a ritual context.

Anahtar Kelimeler

Mesnevi , vernacularization , Old Anatolian Turkish , ritual , orality

Anadolu’da Türkçe Edebiyatın Doğuşu ve Mesnevi Nazım Biçimi: Yerelleşme, İcra, Ritüel

Öz

Anadolu ve Balkanlarda Türkçenin edebî bir dil olarak ortaya çıkışı, bölgenin İslamlaşmasından ayrılmaz bir süreçti. Bu makale, edebiyatta yerelleşmeye dair teorik çerçeveler bağlamında mesnevi nazım biçiminin her iki süreçteki rolüne genel bir bakış sunarak döneme damgasını vuran sözlü aktarım, ritüel ve kolektif duygulanım boyutlarını öne çıkarmaktadır. Dönemin önde gelen edebî biçimi olan mesnevinin üç farklı işlevi harmanladığını, kozmopolit modeli (Farsça edebî geleneği), tasavvufi eğitim aracını ve sözlü performansı bir araya getirdiğini iddia etmektedir. Mesnevi biçimi sözlü edebiyattan yazıya geçişin gerçekleştiği başlıca alandı. Hikâye anlatıcılığının kolektif ritüel işlevini üstlenirken aynı zamanda kolayca İslami olarak tanımlanabilecek bir edebî kodu imliyordu. Mesnevi yalnızca Arapça ve Farsça bilen dar bir seçkin zümreye değil, aynı zamanda kahramanlık hikâyeleri ve efsanevi anlatılar aracılığıyla İslam’la tanışan, okuma yazma bilmeyen halkı da içeren geniş bir kitleye hitap ediyordu. Sözlü olarak icra edilen bazı mesnevilerde kadınlarla, özellikle de annelikle ilgili temaların yaygınlığı, mesnevinin cinsiyet sınırlarını da aştığını göstermektedir. Meddahlar ve hikâye anlatıcıları tarafından icra edilen, mensur destanlarla benzer bir repertuvara sahip mesnevilerin alımlanış biçimleri başlı başına bir ritüeldi, mitik bir olayın bedensel olarak canlandırılmasıyla imlenen toplumsal bir olaydı. Anadolu ve Balkanların İslamlaşma sürecinin gözlemlenebildiği bu metinlerde ümmet olmak, ritüel bağlamda icra edilen duygusal ve duyumsal bir kolektif tecrübeye dönüşmekteydi.

Anahtar Kelimeler

Mesnevi , yerelleşme , Eski Anadolu Türkçesi , ritüel , sözlü kültür

Kaynakça

• Andrews, Walter G. “Starting Over Again: Some Suggestions for Rethinking Ottoman Divan Poetry in the Context of Translation and Transmission.” Translations: (re) Shaping of Literature and Culture içinde, hazırlayan Saliha Paker, 15-40. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2002.
• Âşık Paşa. Garîb-nâme: Tıpkıbasım, Karşılaştırmalı Metin ve Aktarma. Hazırlayan Kemal Yavuz. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 2000.
• Aydoğan, Zeynep. “Oral Performance and Text: Narrators, Authors, and Editors in the Anatolian Turkish War Epics.” The Written and the Spoken in Central Asia / Mündlichkeit und Schriftlichkeit in Zentralasien: Festschrift for Ingeborg Baldauf içinde, hazırlayan Redkollegiia, 405-422. Postdam: Edition Tethys, 2021.
• Aydoğan, Zeynep. “Representations of Cultural Geography in the Late Medieval Anatolian Frontier Narratives.” Doktora Tezi, Humboldt-Universität zu Berlin, 2018.
• Aynur, Hatice, Müjgan Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru ve Ali Emre Özyıldırım, ed. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VI: Mesnevî: Hikâyenin Şiiri. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2011.
• Bashir, Shahzad. Sufi Bodies: Religion and Society in Medieval Islam. New York: Columbia University Press, 2011.
• Bauman, Richard. Story, Performance, and Event. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• Bauman, Richard. “The Philology of the Vernacular.” Journal of Folklore Research 45, no. 1 (2009): 29-36.
• Bayrak, Mehmet. Alevi-Bektaşi Edebiyatında Ermeni Aşıkları (Âşuğlar). Ankara: Özge Yayınları, 2005.
• Budak, Samet. “A Mediterranean Episteme: Intellectual Networks and Interconnected Knowledge Production in the Eastern Mediterranean (1350-1500).” Doktora Tezi, Michigan Üniversitesi, 2024.
• Çelebioğlu, Amil. Türk Mesnevî Edebiyatı 15. yy. kadar (Sultan II. Murad devri) (824–855/1421–1451). İstanbul: Kitabevi, 1999.
• Dâstân-ı İbrâhîm Edhem, Dâstân-ı Fâtıma, Dâstân-ı Hâtun. Hazırlayan Mehmet Mahfuz Söylemez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Dede Korkut Oğuznameleri. Hazırlayan Semih Tezcan ve Hendrik Boeschoten. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Dedes, Yorgos. Battalname: Introduction, English Translation, Turkish Transcription, Commentary, and Facsimile Cilt 1. Boston: Harvard University Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996.
• Değirmenci, Tülün. “Bir Kitabı Kaç Kişi Okur? Osmanlı’da Okurlar ve Okuma Biçimleri Üzerine Bazı Gözlemler.” Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar 13 (2011): 7-43.
• Dilçin, Cem. “XIII Yüzyıl Metinlerinden Yeni Bir Yapıt: Ahval-ı Kıyamet.” Ömer Asım Aksoy Armağanı içinde, hazırlayan Mustafa Canpolat, Semih Tezcan ve Mustafa Şerif Onaran, 49-75. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1978.
• Flemming, Barbara. “Old Anatolian Turkish Poetry in its Relationship to the Persian Tradition.” Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects içinde, hazırlayan Lars Johanson ve Christiane Bulut, 49–68. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006.
• Foucault, Michel. Les mots et les choses: Une archéologie des sciences humaines. Paris: Gallimard, 1966.
• Godelier, Maurice. The Enigma of the Gift. Chicago: University of Chicago Press, 1999.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Gülşehrî. Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme): Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma. Hazırlayan Kemal Yavuz. Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yayınları, 2007.
• Hagen, Gottfried. “Heroes and Saints in Anatolian Turkish Literature.” Oriente Moderno 89, no. 2 (2009): 349–361.
• Hagen, Gottfried. “Towards a Social Pre-History of the Ottoman Turkish Language.” Turcica 54 (2023): 245-285.
• İslâmî. Eski Anadolu Türkçesine İlişkin Bir Metin: İslâmî’nin Mesnevîsi. Hazırlayan Hasan Yüksel, H. İbrahim Delice, İ. Hakkı Aksoyak. Sivas: Dilek Matbaacılık, 1996.
• Johanson, Lars. Structural Factors in Turkic Language Contacts. Richmond: Curzon, 2002.
• Johanson, Lars. “The History of Turkic.” The Turkic Languages içinde, hazırlayan Lars Johanson ve Éva Á. Csató, 81-124. Londra: Routledge, 1988.
• Judith Haug, “ʿAlī Ufuḳī’s notation collections as sources for ʿĀşıḳ culture and literature.”Aesthetic and Performative Dimensions of Alevi Cultural Heritage içinde, hazırlayan Martin Greve, Ulaş Özdemir ve Raoul Motika, 159-174. Baden-Baden: Ergon, 2020.
• Karamustafa, Ahmet T. “İslam Tasavvuf Düşüncesinde Yunus Emre’nin Yeri.” Yunus Emre içinde, hazırlayan Ahmet Yaşar Ocak, 287-304. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Karamustafa, Ali Aydın. “Aşık Literature in Historical Context.” Handbook of Turkish Literature içinde, hazırlayan Didem Havlioğlu ve Zeynep Uysal, 29-39. Londra: Routledge, 2023.
• Kartal, Ahmet. Doğu’nun Uzun Hikâyesi: Türk Edebiyatında Mesnevî. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2013.
• Kaymaz, Muhammed Bedreddin. “Anadolu’da Yazılmış İlk Türkçe Mesnevilerde Muhammed, Ümmet ve Kolektivite.” Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2024.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. Türk Edebiyatı Tarihi: Başlangıçtan Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1970.
• Köprülü, Fuad. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999. [İlk basım 1966].
• Kuru, Selim S. “Destânı Mesnevîde Anlatmak: Gülşehrî, Âşık Paşa ve Mes‘ûd’un Eserleri Hakkında Gözlemler.” Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VI: Mesnevî: Hikâyenin Şiiri içinde, hazırlayan Hatice Aynur, Müjgan Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru ve Ali Emre Özyıldırım, 197-216. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2011.
• Kuru, Selim S. “Portrait of a Shaykh as Author in Fourteenth-Century Anatolia: Gülşehri and His Falaknāma.” Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth-Century Anatolia içinde, hazırlayan Andrew Peacock ve Sara Nur Yıldız, 173-196. Würzburg: Ergon, 2016.
• Kut, Günay. “Osmanlı (Batı Oğuz) Sahası, Erken Dönem (1200-1512): Nazım, 13.-14. Yüzyıl.” Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyat Tarihi cilt 4 içinde, hazırlayan Sadık Tural, 304–564. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Maja Bjelica, Maja. “Listening to otherness: Case of the Turkish Alevis.” Annales, Series Historia et Sociologia 30, no. 3 (2020): 367–382.
• Moin, A. Azfar. The Millennial Sovereign: Sacred Kingship and Sainthood in Islam. New York: Columbia University Press, 2012.
• Müslim b. Haccâc. El-Camiʿu’s-Sahih. Hazırlayan Muhammed Fuʾad ʿAbdü’l-Baki. Kahire: y.y., 1374-5/1955-6.
• Noyes, Dorothy. “The Social Base of Folklore.” Humble Theory: Folklore’s Grasp on Social Life içinde, 57-94. Indiana: Indiana University Press, 2016.
• Paker, Saliha. “Translation as Terceme and Nazire: Culture-Bound Concepts and Their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation History.” Crosscultural Transgressions: Research Models in Translation Studies II, Historical and Ideological Issues içinde, hazırlayan Theo Hermans, 120-43. Manchester ve Northampton: St. Jerome, 2002.
• Peacock, A. C. S. Islam, Literature and Society in Mongol Anatolia. Cambridge: Cambridge University Press, 2019; çev. Moğol Anadolu’sunda İslam, Edebiyat ve Toplum. Çeviren Renan Akman. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Peacock, A.C.S. ve Sara Nur Yıldız. “Introduction: Literature, Language and History in Late Medieval Anatolia.” Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth-Century Anatolia içinde, hazırlayan A.C.S. Peacock ve Sara Nur Yıldız, 19-45. Würzburg: Ergon Verlag, 2016.
• Pifer, Michael. Kindred Voices: A Literary History of Medieval Anatolia. New Haven: Yale University Press, 2021.
• Pollock, Sheldon. The Language of the Gods in the World of Men: Sanskrit, Culture and Power in Premodern India. Berkeley: University of California Press, 2006.
• Pollock, Sheldon. “Cosmopolitan and Vernacular in History.” Public Culture 12, no. 3 (2000): 591-625.
• Oktay-Uslu, Zeynep. “The Şaṭḥiyye of Yūnus Emre and Ḳayġusuz Abdāl: The Creation of a Vernacular Islamic Tradition in Turkish.” Turcica 50 (2019): 9-52.
• Özçelik, Kenan. “Türk Edebiyatında Yazılmış İlk Maktel-i Hüseyn Kimin Eseridir?” Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat) cilt 2 içinde, hazırlayan Alim Yıldız, 7-17. Sivas: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2010.
• Özçelik, Sadettin. “Dede Korkut Metni Üzerine Yeni Bir Okuma Teklifi: ören evüŋ ṭāyifi.” Dil Araştırmaları 18, vol. 35 (2024): 25-35.
• Öztürk, Zehra. “Osmanlı Döneminde Kıraat Meclislerinde Okunan Halk Kitapları.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9 (2007): 401-445.
• Öztürkmen, Arzu. “Orality and Performance in Late-Medieval Turkish Texts: Epic Tales, Hagiographies, and Chronicles.” Text and Performance Quarterly 29, no. 4 (2009): 327-345.
• Sezer-Aydınlı, Elif ve Irvin Cemil Schick. “Osmanlı İstanbul’unda Sese Dönüşen Kitaplar.” Zemin 5 (2023): 50-111.
• Sheyyad Hamza. The Story of Joseph: A Fourteenth-Century Turkish Morality Play. Çeviren Bill Hickman. Syracuse: Syracuse University Press, 2014.
• Sürücü, Betül. “15. Yüzyıla Ait Manzum Bir Hikâye Mecmuasında Dinî ve Ahlakî Tasavvur.” Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2022.
• Sürücü, Betül. “Geyik ve Güvercin Destanında Hayvan Temsili: Duygudaşlık, Mucize ve İhtida.” Nesir: Edebiyat Araştırmaları Dergisi 1 (2021): 129-160.
• Smith, Grace Martin. Yusuf-ı Meddah: Varka ve Gülşah. A fourteenth century Anatolian Turkish Mesnevi. Leiden: Brill, 1976.
• Şâdî Meddah. Maktel-i Hüseyn: Kerbela Hadisesi. Hazırlayan Erdoğan Erbay ve Selahattin Tozlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî Tasvirler. İstanbul: Kitabevi, 2002.
• Şeyyad Hamza. Yusuf u Zeliha. Hazırlayan Ümit Özgür Demirci ve Şenol Korkmaz. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2008.
• Tezcan, Nuran. “Sebeb-i Teliflere Göre Mesnevi Edebiyatının Tarihsel Dönüşümü.” Divan Edebiyatına Yeniden Bakış: Seçilmiş ve Gözden Geçirilmiş Makaleler içinde, 69-99.
• İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Tezcan, Semih. “Anadolu Türk Yazınının Başlangıç Döneminde Bir Yazar ve Çarḫ-nāme’nin Tarihlendirilmesi Üzerine.” Türk Dilleri Araştırmaları 4 (1994): 75-88.
• Uysal, Yasin. “Halk Tipi Mesnevî Geleneği ve Güvercin Destanı’nın Vatikan Nüshası Hakkında Bir İnceleme.” Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 4, no. 7 (2021): 117-134.
• Yazar, Sadık. “Yunus Emre’nin Şiirlerinde Vezin Meselesi.” Yunus Emre: Hayatı-Düşünceleri-Eserleri içinde, hazırlayan Celalettin Vatandaş, 591-625. Ankara: TBMM Basımevi, 2022.
• Yeniterzi, Emine. “Traces of Rumi’s Teachings in Turkish Literature: Stories from the Masnavi in Religious, Sufi, and Moral Masnavis.” Bridging Mystical Philosophy and Arts in Sufism: Poetry, Music and Sama’ Ritual içinde, Yasushi Tonaga et al. (Kyoto: Kenan Rifai Center for Sufi Studies, 2025), 69-112 (basım aşamasında).
• Yıldız, Ayşe. Mustafa Çelebi: Varka ve Gülşah. Harvard: Harvard Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri, 2009.
• Yıldız, Sara Nur. “Battling Kufr (Unbelief) in the Land of Infidels: Gülşehri’s Turkish Adaptation of ‘Attar’s Mantiq al-Tayr.” Islam and Christianity in Medieval Anatolia içinde, hazırlayan A. C. S. Peacock, Bruno De Nicola, ve Sara Nur Yıldız, 329-347. Surrey: Ashgate Publishing, 2015.
• Yûsuf-ı Meddâh. Hikâyet-i Yemâme Sehâvet-i İmâm ‘Alî. Hazırlayan İlyas Kayaokay. İstanbul: DBY Yayınları, 2022.
• Yûsuf-ı Meddah, Varka ve Gülşah: İnceleme, Metin, Dizin. Hazırlayan Kâzım Köktekin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.