Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Temel Hak ve Hürriyetleri Bağlamında Vakıf Kurma Hakkı

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 162 - 182, 30.06.2022

Sümeyye Ulusoy

Öz

Osmanlı Devleti, tarihin en güçlü ve en uzun ömürlü İslam devletlerinden biridir. Osmanlı Devleti’nin uzun ömürlü olmasını sağlayan en önemli etken, farklı etnik ve dini yapıdaki insanları aynı çatı altında toplayan hoşgörü anlayışını benimsemiş olmasıdır. Osmanlı Devleti, Gayrimüslim tebaasını bu hoşgörü anlayışının bir tezahürü olan, İslam kültürünün genel anlayışı ile uyuşan ve Fatih devrinde daha da sistematik hale getirilen millet sistemine göre yönetmiştir. Millet sistemi, güçlü bir merkezi idarenin kontrolü altında, her dini grubun kendi din adamları önderliğinde yarı özerk bir idareye sahip olduğu yönetim şeklini ifade eder. Osmanlı Devleti’nde farklı yapıdaki insan topluluklarının bir arada huzur içinde yaşamış olmasının bir başka sebebi de Osmanlı Devleti’nin, bir İslam devleti olmasına rağmen, Müslümanlara tanıdığı hakların neredeyse tamamını, Gayrimüslimlere de tanımış olmasıdır. Bu haklardan en önemlisi de vakıf kurma hakkıdır.
Vakıf, bir malın hayır yapmak amacıyla mülkiyetinin Allah’a; menfaatinin ise kamuya bırakılmasıdır. Osmanlı dönemindeki Vakıflar, günümüzde en önemli devlet faaliyetlerinden olan eğitim öğretim hizmetleri, sağlık hizmetleri, kültür hizmetleri, güvenlik ve ulaşım hizmetleri, sosyal güvenlik hizmetleri, şehircilik hizmetleri ve ekonomik hizmetler gibi daha birçok kamu hizmeti faaliyetinin yürütülmesini sağlamaktaydılar. Vakıfların Osmanlı toplumundaki bu hizmetleri ve etkileri göz önünde bulundurulduğunda; Gayrimüslim topluluklara vakıf kurma hakkının tanınması, Gayrimüslimlere vakıflar aracılığıyla ayrı bir yönetim özerkliği verildiği izlenimi uyandırmaktadır. Bu durum ise merkeziyetçi ve otoriter bir yapıya sahip olan Osmanlı Devleti’nin yönetim anlayışı ile çelişmektedir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti, Gayrimüslimlerin vakıf kurma hakkı ile devlet otoritesi arasında bir denge kurmuştur ve Gayrimüslimlerin vakıf kurma hakkını Müslümanlardan farklı sınırlandırmalara tabi tutulmuşlardır. Ancak Gayrimüslimlere getirilmiş olan bu sınırlamalar, onların vakıf kurmalarına esastan engel teşkil edecek nitelikte olmamıştır ve vakıflar aracılığıyla kamu hizmeti niteliğindeki toplum ihtiyaçlarını giderebilmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Gayrimüslim Tebaa, Temel Hak ve Hürriyetler, Vakıf Kurma Hakkı, Millet Sistemi

Kaynakça

• AKBULUT, İlhan, “Vakıf Kurumu, Mahiyeti ve Tarihi Gelişimi”, Vakıflar Dergisi, C. 30, 2007, ss. 61–72.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesi, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 1988.
• AKMAN, Ahmet, “Eski Vakıflar Hukuku Bağlamında Vakıf Müessesesi ve Günümüzdeki Etkileri”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakultesi Dergisi, C. 2, S. 26, 2018, ss. 189–224.
• AKMAN, Ahmet, Eski Vakıflar Hukuku ve İdaresi, Adalet Yayınevi, Ankara, 2019.
• AKMAN, Mehmet, “Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri”, İLAM Araştırma Dergisi S. 2, C. I, 1996.
• ALKAN, Mustafa, “Azınlık Vakıfları (Tarihî Arkaplanı, Hukukî Yapısı ve İç Analizi)”, Gazi Akademik Bakış, C. 2, S. 4, 2009, ss. 93–111.
• ARAL, Berdal, “The Idea of Human Rights as Perceived in the Ottoman Empire”, Human Rights Quarterly, C. 26, 2004, ss. 454–82, https://heinonline.org/HOL/Page?handle=hein.journals/hurq26&id=464&div=24&collection=usjournals, Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• ARMAĞAN, Servet, İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, 1992.
• AY, Nuran, “Osmanlı Devletinde Merkeziyetçilik Prensibi ve Hukuk Sistemine Etkileri”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 10, S. 1–2, 2002, ss. 131–163.
• AYBAY, Rona, İnsan Hakları Hukuku, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2015.
• AYBER, Bahar, Tanzimat’tan Lozan’a Türkiyede Azınlık Hakları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabili Dalı Anayasa Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008.
• AYDIN, M. Akif, Türk Hukuk Tarihi, Beta Basım, Yayım, Dağıtma A.Ş., İstanbul, 2009.
• AYHAN İZMİRLİ, Lale, “Çözülemeyen Problem; Cemaat(Azınlık) Vakıflarının Taşınmaz Mal Edinmesi”, TASEM Akademi Dergisi, S. 5, 2018, ss. 97–135.
• AYKANT, Mehmet, Osmanlı Sosyal Güvenlik Hukukunda Temel Kurumlar, Adalet Yayınevi, Ankara, 2019.
• BAŞAR KOÇ, Cansu, “Osmanlı Millet Sisteminden Ulusa Geçiş”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, C. 23, S. 1, 2017, ss. 195–231.
• BASHİR, Sobia and Amen IMRAN, “Legal System of Ottoman Empire”, Journal of Law and Society (University of Peshawar), C. 42, S. 59–60, 2012, ss. 99–110, https://heinonline.org/HOL/Print?collection=journals&handle=hein.journals/jlsup42&id=102, Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• BERKİ, Ali Himmet, “İslamda Vakıf, Zağanus Paşa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri”, içinde Vakıf Hukuku Yazıları Ali Himmet Berki, ed. Hüseyin ÇINAR, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013, ss. 47–80.
• BERKİ, Ali Himmet, “Hukuki ve İçtimai Bakımdan Vakıf”, içinde Vakıf Hukuku Yazıları Ali Himmet Berki, ed. Hüseyin ÇINAR, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013, ss. 81–86.
• BERKİ, Ali Himmet, “Vakıfların Tarihi, Mahiyeti, İnkişafı ve Tekâmülü, Cemiyet ve Fertlere Sağladığı Faideler”, Vakıflar Dergisi, C. 6, S. 6, 1965, ss. 9–13.
• BİLGİÇ, Veysel K., “Osmanlı Devleti’nde Azınlıklar”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 21, 2013, ss. 339–354, http://isamveri.org/pdfdrg/D02533/2013_21/2013_21_BILGICV.pdf, Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• BOZKURT, Gülnihal, Alman İngiliz Belgelerinin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1996.
• BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1996.
• BOZKURT, Gülnihal, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. 3, S. 1–4, 1987, ss. 115–156.
• BOZKURT, Gülnihal, “Türk Hukuk Tarihinde Azınlıklar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 43, S. 1–4, 1993, ss. 49–59.
• CEYHAN, Muhammed, Osmanlı Devleti’nde Gayri Müslimlerin Mülk ve Vakıf Edinimi (18. Yüzyıl), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yeniçağ Tarihi) Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2016.
• ÇİLİNGİR, Hamdi, Hanefi Vakıf Hukukunda Gaye Unsuru, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri İslam Hukuku Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2014.
• CİN, Halil ve AKGÜNDÜZ, Ahmet, Türk İslam Hukuk Tarihi, Timaş Basım Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi, İstanbul, 1990.
• CİN, Halil ve AKYILMAZ, S. Gül, Türk Hukuk Tarihi, Konya: Sayram Yayınları, 2009.
• ÇUÇAK, Muhammed, Osmanlı Hukukunda Azınlıkların İbadet Hakkı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2015.
• DEMİR, Mustafa ve Tufan TURAN, “Türkiye Selçuklu Ve Osmanlı Tecrübesinde Gayr-i Müslim Kimliği”, Akademik İncelemeler Dergisi, C. 2, S. 1, 2014, ss. 189–213.
• DOĞAN, Hüseyin, “XIX. Yüzyılında Osmanlı Devletinde Temel Hak ve Hürriyetler Açısından Canik (Samsun) Ermenileri”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 5, S. 9, 2018, ss. 66–78, https://0310f26cj-y-https-web-s-ebscohost-com.erbakan.proxy.deepknowledge.io/ehost/pdfviewer/pdfviewer?vid=5&sid=7760dcab-fb84-4679-9da7-720883901e04%40redis, Erişim Tarihi: 05.11.2021
• ERCAN, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001.
• ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebanın Yönetimi, Risale Yayınları, İstanbul, 1990.
• GÖZLER, Kemal, İnsan Hakları Hukukuna Giriş, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2017.
• GÖZLER, Kemal, Türk Anayasa Hukuku, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2019.
• GÜLLÜ, Ramazan Erhan, “Osmanlı Devleti’nde Azınlık Var mıydı? Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Vatandaşlarının 19. Yüzyılda Değişen Hukuki Statüleri Hakkında Bir Değerlendirme”, bilig- Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 95, 2020, ss. 149–74, doi:10.12995/BILIG.9507, Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• GÜNERİ, Hasan, “Azinlik Vakiflarının İncelenmesi̇”, Vakıflar Dergisi, C. 10, 2006, ss. 79–108. GÜNERİ, Hasan, Türk Medeni Kanunu Açısından Vakıfta Amaç Kavramı ve Amacına Göre Vakıf Türleri, Sevinç Matbaası, Ankara, 1976.
• GÜNEŞ, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Tebaaya Yaklaşımında Dönemsel Değişimler”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C. 3, S. 3, 2017, ss. 12–26, Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Osmanlılarda Vakıf Müessesesi̇”, Vakıf Haftası Dergisi, C. 1, 1984, ss. 98–99.
• IŞIK, Alper, Türkiye’de Ulus-Devlet ve Gayri Müslim Azınlık, İstanbul: On İki Levha Yayıncılık A.Ş., 2016.
• KAYA, M. Yaşar, Osmanlı Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Aile Vakıfları, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Hukuku Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Bursa, 2017.
• KENANOĞLU, M. Macit, Osmanlı Devletinde Millet Sistemi ve Gayrımüslimlerin Hukuki Statüleri(1453-1856), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2001.
• KENANOĞLU, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul, 2017.
• KERMELİ, Eugene, “Ebû’s-Su‘ûd’a Göre Kilise Vakıfları Osmanlı Hukukundaki Teori ve Pratiği”, Vakıflar Dergisi, C. 34, S. 34, 2010, ss. 165–175.
• KONAN, Belkıs, “İnsan Hakları ve Temel Özgürlükler Açısından Osmanlı Devletine Bakış”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 15, S. 4, 2011, ss. 253–88.
• KORKMAZER, Sıddık, “Osmanlı Kıbrıs ’ ında Gayrimüslim ve Kilise Vakıfları”, ATABE Dini Araştırmalar Dergisi, C. 1, S. 5, 2021, ss. 35–57, https://asosindex.com.tr/index.jsp?modul=journal-page&journal-id=135, Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• KOYUNCU, Nuran, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din ve Vicdan Hürriyetleri Bağlamında Mabetlerin Hukuki Statüsü, Adalet Yayınevi, Ankara, 2014.
• KOYUNCU, Nuran, "Kilise Vakıfları" içinde Türk Anayasa Hukukunun Güncel Sorunları, ed. Ferhat Uslu, Beşköprü Yayınları, Sakarya, 2017.
• KUMAŞ, Mehmet Salih, Çok Hukuklu Sistem ve İslam Hukukundaki Yeri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Hukuku Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Bursa, 2007.
• OKUR GÜMRÜKÇÜOĞLU, Saliha, “İstanbul Kadı Sicillerine Göre Gayr-i Müslimlerin Sosyal Ve Hukuki Konumları(XVI VE XVII Yüzyıllar)”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 2, 2018, ss. 241–60, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/512889, Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• ONAR, Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları C.II, İsmail Akgün Yayınları, İstanbul, 1966.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlılar’da Millet Sistemi”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İslam Araştırmaları Merkezi, 2005, C. 30, ss. 66–70.
• SATIŞ, İhsan, Muhammed CEYHAN, “The Ottoman Berats of the Greek Orthodox Patrirach of Jerusalem (1872-1931)”, Journal of Holy Land and Palestine Studies, C. 14, S. 2, 2015, ss. 189–201, https://www.researchgate.net/publication/283776701_The_Ottoman_Berats_of_the_Greek_Orthodox_Patrirach_of_Jerusalem_1872-1931 Erişim Tarihi: 05.11.2021.
• ŞENSOY, Fatma, Osmanlı İmparatorluğu’nda Çocuğa ve Kadına Hizmet Veren Sosyal ve Ekonomik Boyutu, Marmara Üniverstesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı İktisat Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1994.
• ŞENTÜRK, Recep, “İslam’da Azınlık Hakları: Zimmiden Vatandaşa”, İnsan Hakları Araştırmaları, C. 4, S. 6, 2006, ss. 43–70.
• TEBER, Ömer Faruk, “Osmanlı Toplumunda Sosyal Kurum Olarak Vakıf Kurumu Ve Işleyişi”, Dini Araştırmalar Dergisi, C. 4, S. 12, 2002, ss. 197–205.
• TÖKEL, Arif, “Ottoman Human Rights Practice: A Model of Legal Pluralism”, Yildirim Beyazit Hukuk Dergisi, C. 2, 2016, ss. 201–220.
• ÜÇOK, Çoşkun/ MUMCU, Ahmet/ BOZKURT, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Savaş Yayınevi, Ankara, 1996.
• VİNGAS, Pandeli Laki, “Osmanlıdan Günümüze Cemaat Vakıfları: Cemaatlerin Yeni Yönetim Anlayışında Vakıfların Rolü ve Geleceği”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2012, ss. 47–50.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Vakıf: Tarih”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İslam Araştırmaları Merkezi, Ankara, 2003, ss. 479–486.
• YILDIZ, Kenan, “Aykırı Vakıflar: Osmanlıda Fukarâ-yı Müslimîni de Gözeten Gayrimüslim Vakıfları”, Osmanlı Araştırmaları, S. 54, C. 54, 2019, 141–198.
• YILDIZ, Özgür, Osmanlı Devleti’nde Sosyal Hayat, Pegem Akademi, Ankara, 2021.
• YÜKSEL, Hasan, “Vakfiye: Türk ve Osmanlı Tarihi”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İslam Araştırmaları Merkezi, Ankara, 2012, ss. 467–469.
• Kubbealtı Sözlüğü, http://lugatim.com/s/fıkıh, Erişim Tarihi: 02.11.2021.