ŞEYH HÂMİD-İ VELÎ (SOMUNCU BABA) VE ONA ATFEDİLEN “ZİKİR RİSÂLESİ” ADLI ESER

Yıl 2021, Sayı: Hacı Bektaş Veli Özel Sayısı, 58 - 74, 22.12.2021

Mahmut Ulu

Öz

Adından çok “Somuncu Baba” lakabıyla tanınan Şeyh Hâmid-i Velî, VIII/XIV ve IX/XV. asırda yaşamış sûfîlerden biridir. Onun, Anadolu tasavvuf geleneği açısından öneminin daha çok halîfeleri vası-tasıyla olduğu söylenebilir. Zira o, müstakil bir tarîkat kurmamış ancak Anadolu’nun ilk Türk tarîkatı ka-bul edilen Bayrâmiyye’nin kurucusu olan Hacı Bayrâm-ı Velî’yi yetiştirmiştir. Ayrıca, esas itibariyle müs-takil bir tarîkat hüviyetinde olmayıp tarîkatlarda bir anlayış olarak bulunan “melâmet” anlayışını müstakil bir tarîkata dönüştüren silsilenin de öncüsü kabul edilebilir. Bunun yanında Somuncu Baba’nın tesiri sa-dece halîfe yetiştirmek şeklinde olmayıp o, aynı zamanda eser telif eden sûfîlerdendir. Kendisine atfedilen Silâhü’l-Mürîdîn, Zikir Risâlesi ve Şerhi Hadîs-i Erbaîn isimli üç eseri vardır. Bu çalışmanın konusunu oluşturan Zikir Risâlesi, Somuncu Baba’nın tasavvuf ve tarîkat anlayışını ortaya koyan eseridir denebilir. Nitekim bu eserinde, tasavvufî düşünce ve uygulamalarını altı başlık altında ortaya koymuştur. İlk başlıkta zikrin önemi ve zikir konusunda kelime-i tevhidin faziletinden; ikinci başlıkta, kelime-i tevhidin fazileti-nin nedenlerinden; üçüncü başlıkta, zikrin kısımlarından; dördüncü başlıkta zikrin şartları ve âdâbından; beşinci başlıkta tavsiyelerinden ve hangi zikir ve duaların yapılması gerektiğinden; altıncı başlıkta ise tac ve hırkanın beyanından bahsetmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Hâmid-i Velî, Somuncu Baba, Zikir Risâlesi, Hırka.

Kaynakça

• Yazmalar: HALVETÎ, Cemâl, Fasl fî Âdâbi’z-Zikr, Süleymaniye Ktp., Tahir Ağa Bl., nr. 142, (vr. 62a-64b).
• ______, Risâle Fi İsmeyni’l- A’zameyn, Süleymaniye Ktp., Tâhir Ağa Bl., nr. 142, vr. 64a- 66a.
• HARÎRÎZÂDE M. Kemâleddin, Tibyânü vesâʾili’l-Hakâik fî Beyâni Selâsili’t-Tarâ’ik, Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi Bölümü, Nr. 430.
• LA’LİZÂDE Abdülbâki, Sergüzeşt, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, Nu. 2456.
• ÜMMÎ, Kemâl, Dîvan, Süleymâniye Kütüphanesi, Ali Emiri Bl., no. 41.
• VELÎ, Şeyh Hâmid, Risâle fî Zikri Kelimeti La İlâhe İllallah, Manisa İl Halk Ktp.,Zeynelzâde Kitaplığı, Nu. 81/2.
• ______Silâhü’l-Müridîn(yz), (Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî, Mecmûatü’l-Ahzâb),Süleymâniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı Koleksiyonu, Nu. 1510.
• ______ Şerhi Hadîs-i Erbaîn(yz), Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi Bl., Nu. 569/1.
• ______ Zikir Risalesi(yz), Manisa İl Hlk. Ktp., Zeynelzâde Kitaplığı, Nu. 81/2.
• II. Arşiv Belgeleri: BOA, (1188). C.EV., 163/8109; BOA,(1133). İE.EV. 66/7122; BOA. (1210). SB. 1/6); BOA.(1133). AE.SAMD. III., 45/4491.
• Telif ve Tetkik Eserler: AKGÜNDÜZ, Ahmed (2009). Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlisi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
• ALPAGUŞ, Hatice Kelpetin (2002), “Kelime-i Tevhid”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 25, İstanbul: TDV Yay. ss. 214-215
• ATÂÎ, Nev’îzâde (1989). Hadâiku’l-Hakâik Fî Tekmîleti’ş-Şakâik, Haz: Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yay. AYNÎ Mehmet Ali (2017-2019), Tasavvuf Tarihi, İstanbul: Büyüyen Ay Yay.
• BAŞER, Şahin (1995). Ebu Hamîd Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba, İstanbul: Prestij Matbaacılık.
• BAYRAMOĞLU, Fuat (1989). Hacı Bayramı Velî, Yaşamı Soyu Vakfı, C. 1, Ankara: TTK Basımevi.
• BURSALI, Mehmet Tahir Efendi (?). Osmanlı Müellifleri, Haz.: A. Fikri Yavuz- İsmail Özen, C.1, İstanbul: Meral Yay.
• BURSEVÎ, İsmail Hakkı, (?), Silsilenâme-i Celvetiyye, çev.: Rahmi Serin, İstanbul, Pamuk Yay.
• CÂMÎ Molla (2016). Nefahâtü’l-ÜnsMinHadarâti’l-Kuds, Tercüme ve Şerh: Mahmud Lâmiî Çelebi, Sad.: Abdulkadir Akçiçek, İstanbul:Huzur Yay.
• CEBECİOĞLU, Ethem (2008). Hacı Bayrâm-ı Velî, 6. Baskı, Ankara: TDV Yay.
• CEYHAN, Semih (2015). Üç Pîr’in Mürşidi, İstanbul: İsam Yay.
• CUNBUR, Müjgân (1994). Somuncu Baba, Aksaray ve Cemaleddini Aksarayi Sempozyumu 1993, İstanbul: Cemaleddîn Aksarâyî ve Hasan Şükrü Perek Hayra Hizmet Vakfı Yay.
• ÇELEBİ Evliyâ, (2006). Seyahatname, 1. Kitap, C. 3, Haz.: Seyit Ali Kahraman- Yücel Dağlı, İstanbul: YKY Yay.
• ÇORUH, Şinasi(?) Emir Sultan, İstanbul: Tercüman Gazetesi Yay.
• DİKİCİ, Recep (2017). Hamîd-i Velî (Somuncu Baba) Hacı Bayrâm-ı Velî Taceddîn-i Velî ve Evradları, İstanbul: Akif Yay.
• ENSÂRÎ, İbn Manzûr Ebû’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim b. Ali (1994). Lisânu’l-Arab, I-XV, Beyrut: Dâr-ı Sâdır.
• ERGUN, Sadettin Nüzhet (1938). Halk Edebiyatı Antolojisi, Devlet Basımevi: İstanbul.
• ERÜNSAL, İsmail Erol (1995). “Somuncu Baba”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• ______ (2003). XV XVI. Asır Bayrami Melamiliği’nin Kaynaklarından Abdurrahman El Askerî’nin Mür’atü’l-Işkı, Ankara: TTK Basım Evi.
• ______ (2014). Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, İstanbul: Timaş Yay.
• GAZÂLÎ, İmam Muhammed (1989). İhyâu’ Ulûmi’d-Dîn, c. 3, Terc.: Ahmet Serdaroğlu, İstanbul: Bedir Yay.
• HALVETÎ, İbrahim Hâs (2017). Tezkiretü’l-Hâs (Erenler Kitabı), Haz.: Mustafa Tatçı, Musa Yıldız, Yasin Şen, İstanbul: h Yay.
• HIZLI, Mefail (1987). Somuncu Baba, Uludağ Ünv. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S.2, C.2, ss. 263-271.
• HOCA SADETTİN Efendi (1979). Tâcü’t- Tevârih, Haz.: İsmet Parmaksızoğlu, c. 1-5, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay.
• HUCVİRÎ, Ali b. Osman Cüllâbî (2020). Keşfu’l-Mahcûb, Haz.: Süleyman Uludağ, 7. Baskı, İstanbul: Dergah Yay.
• KARABULUT, A. Rıza, (1994), Meşhur Mutasavvıflar, Kayseri: S.B. Yay.
• KÂŞÂNÎ, Abdurrezzak (2004). Letâifu’l-i’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm (Tasavvuf Sözlüğü), Çev.: Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayıncılık.
• KUŞEYRÎ, Abdulkerim (2014). er- Risâle (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi), 7. Baskı, Haz.: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yay.
• MECDÎ, Mehmed Efendi, (1989). Hadâiku’ş-Şakâik, Haz.: Abdulkadir Özcan, , İstanbul: Çağrı Yay.
• ÖNGÖREN, Reşat. (2013), “Zikir”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 44, İstanbul: TDV Yay, ss. 409-412.
• SÂMİ, Şemseddîn (2012). Kâmûs-ı Türkî, 2. Baskı, Haz.: Raşit Gündoğdu vd., İstanbul: İdeal Kültür ve Yayıncılık.
• SARI Abdullah Efendi (1967). Semeratü’l-Fuad, Çev.:Yakub Kenan Necef Zade, İstanbul: Neşrîyat Yurdu.
• SERİNSU, Ahmed Nedim (2017). “Somuncu Baba’nın Kelime-i Tevhid Zikri Risâlesi Hakkında”, I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu, Ed.: M.Sami Yıldız vd., Aksaray, ss. 1-31.
• Somuncu Baba (2011). Zikir Risâlesi, Haz.: Mustafa Özcan, İstanbul: Pamuk Yayıncılık.
• SÜHREVERDÎ, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer (1990). Avârifu’l-Maârif, (Tasavvufun Esasları), Haz.: Hasan Kamil Yılmaz, İrfan Gündüz, İstanbul: Vefa Yayıncılık.
• ŞAHİN, Haşim (2009). “Somuncu Baba”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul: TDV Yay., ss. 377-378. ______ (2017). Dervişler ve Sufî Çevreler, 2. Baskı, İstanbul: Kitap Yay.
• Şeyh Hâmid-i Velî (1977). Hadis-i Erbaîn (Tuhfetü'l-Ihvan), Kırk Seçme Hadis-i Şerif, Meali-İzahı, Çev. M. Şeyhmus Alkoç, İstanbul.
• ______ (1991). Zikrin Tanımı Sebepleri, Kısımları ve Âdâbı, trc.: İhsan Özkes, İstanbul: Gündoğdu Matbaası.
• ŞİMŞEK, Selami (2020). Somuncu Baba Hazretlerinin Evrâdı ve Evrâd-ı Safeviyye, İstanbul, Buhara Yay.
• TAŞKÖPRÜLÜZÂDE İsâmuddin Ebu’l- Hayr Ahmed (2007). Osmanlı Bilginleri eş- Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d- Devleti’l- Osmâniyye, Çev. Muharrem Tan, İstanbul: İz Yay.
• ULU, Mahmut (2015). Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba Hayatı ve Eserleri, Aksaray: Aksaray Valiliği Yay.
• ______ (2020). Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba Hayatı ve Eserleri, 40. Baskı, Konya: Manolya Yay.
• ______ (2021). IX/XV. Asır Osmanlı Toplumunda Halvetîlik ve Halvetîler, Doktora Tezi, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• ______ (2021). Şeyh Hâmid-i Velî ve Silâhü’l-Mürîdîn Adlı Eseri, Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 5(1), ss. 135-146.
• ULUDAĞ, Süleyman (1997), “Havâtır”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul: TDV Yay., ss. 523-526.
• ______ (2001). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yay.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (?). Osmanlı Tarihi, Cilt I, 5. Baskı, Ankara: TTK Basımevi.
• ÜNAL, İsmail Hakkı (1999). İslâm Kültüründe Kırk Hadis Geleneği ve Şeyh Hâmid-i Velî’nin Hadîs-i Erbaîn Şerhi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXXIX, ss. 137-146.
• ÜŞENMEZ, Emek (2012). “Somuncu Baba ve Kur’an-ı Kerim Tercüme – Tefsir Meselesi”, Somuncu Baba Kültür Çevresi Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı, Ed.: Ali Çavuşoğlu, Aksaray: Aksaray Belediyesi Kültür Yay., ss. 232-239.
• VASSÂF Osmânzâde Hüseyin (2006). Sefîne-i Evliyâ, (I-V. Ciltler) Haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz, İstanbul: Kitabevi Yay.
• VİCDÂNÎ, Sâdık (1995). Tomâr-ı Turûk-u ‘Aliyye (Tarîkatler ve Silsileleri), Yay. Haz.: İrfan Gündüz, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• YAVUZER, Hayati (1997). Kemal Ümmî Dîvânı, Doktora Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.