Bir giysi kaç şekilde görünür?: Klasik Türk şiirinde kepenek redifli gazeller

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 3, 1302 - 1321, 29.09.2024

Kamile Çetin

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1471174

Öz

Klasik Türk şiirinde sosyal hayata dair birçok unsurla birlikte kıyafetler de farklı vesilelerle söz konusu edilmiştir. Şairler tarafından zikredilen giysilerden biri kepenektir. Kepeneğin hammaddesi yün olup daha ziyade çoban giysisi olarak yararlanılmıştır. Diğer taraftan sadelik ve tevazu sembolü kabul edilmiştir. Dolayısıyla tasavvufla ilişkilendirilmiştir. Klasik Türk edebiyatı şairleri kepeneği, yünden (keçeden) yapılması, gösterişsiz bir kıyafet olması yönüyle tasavvufî bir hayat tarzının simgesi olarak şiirlerinde ele almışlardır. Beyitlerde farklı ilgilerle değerlendirilen kepenek, bir kısım gazellere de redif olmuştur. Klasik Türk edebiyatının farklı yüzyıllarına ait divanlardan yapılan taramalar sonucu, 15. asırdan başlayarak 17. yüzyıla kadar uzayan bir zaman diliminde kepenek redifli on gazel tespit edilmiştir. 15. asır şairlerinden Karamanlı Aynî ile Seyyid Nesîmî, redifi kepenek olan ikişer gazel kaleme almıştır. Nesîmî’nin gazellerinden biri Farsçadır. Yine bu yüzyıldan Tâcî-zâde Cafer Çelebi’nin bir; 16. yüzyıldan Edirneli Nazmî, Yetîmî Ali Çelebi, Sehâbî ve Vahdetî’nin birer, 17. asırdan Vîrânî Baba’nın da bir gazeli olduğu görülmüştür. Şekil ve muhteva hususundaki ortaklıklar, gazellerin nazire geleneği bağlamında yazıldığını akla getirmektedir. Çalışmada, bahsi geçen gazellerde kepeneğin bulduğu akisler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divan, Gazel, Tasavvuf, Remiz, Kepenek

How many ways does a clothe appear?: Ghazels with the rhyme kepenek in classical Turkish poetry

Öz

Along with many other aspects of social life, traditional Turkish poetry mentions clothing on different occasions. Kepenek (shepherd's felt cloak) is one of the garments that poets mention. The felt is raw material of kepenek, primarily used as a shepherd’s cloak. Yet, it has been considered as a symbol of simplicity and modesty. Hence, it is associated with Sufism. Classical Turkish literature poets discussed kepenek in their poems as a symbol of a Sufi lifestyle, as it is an unpretentious outfit made of felt. As considered with different interests in couplets, kepenek has also become a rhyme in certain ghazels.
The literature review about the divans from different centuries of classical Turkish literature identified ten ghazels with kepenek rhymes over a period beginning from the 15th century and extending to the 17th century. Karamanlı Aynî and Sayyid Nesîmî, 15th century poets, wrote two ghazels each, with the rhyme kepenek. One of Nesîmî’s ghazels is in Persian language. While Tâcî-zâde Cafer Çelebi, a 15th century poet, has one ghazel, each of Edirneli Nazmî, Yetîmî Ali Çelebi, Sehâbî, and Vahdetî, 16th century poets, had one ghazel, and Vîrânî Baba, a 17th century poet, also had one ghazel, too. The similarities in form and content suggest that the ghazels were written in the context of the nazire tradition. This study discussed the reflections in which the kepenek found a place in the mentioned ghazels.

Anahtar Kelimeler

Divan, Ghazel, Sufism, Symbol, Kepenek

Kaynakça

• Aksu, H. (1995). Fazlullah-ı Hurûfî. DİA içinde (ss. 277-279). c. 12. TDV Yayınları.
• Akkaya, H. (2010). Süleyman (edebiyat). DİA içinde (ss. 60-62). c. 38. TDV Yayınları.
• Akyürek Yılmaz, B. (2016). Geçmişten günümüze yün lifi ve keçe kullanımının incelenmesi ve kepenek üretimi. 4. Yöresel Ürünler Sempozyumu ve Uluslararası Kültür Sanat Etkinlikleri 3-4 Kasım 2016/Antalya Bildiri Kitabı içinde (ss. 99-108).
• Albayrak, N. (2000). İbrâhim b. Edhem. (edebiyat). DİA içinde (ss. 295-296). c. 21. TDV Yayınları.
• Ayan, H. (1990). Nesimî divanı. Akçağ Yayınları.
• Ayçiçeği, B. (2018). Bağdatlı Rûhî’nin (Ö.1014/1605-1606) gazellerinde deyimler. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (38), 163-202. https://doi.org/10.24058/tki.2020.362.
• Bayak, C. (2017). Sehâbî Hüsâmü’d-dîn Bin Hüseyn Sehâbî dîvânı inceleme-metin. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55746,sehabi-divanipdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 17.02.2024].
• Begiç, H. N. (2012). Konya keçeciliğinde çoban kepeneği. Millî Folklor, (94), 214-222.
• Begiç, H. N. (2016a). Orta Asya’dan küçük Asya’ya geleneksel bir sembol; kepenek. ÇKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (2), 44-62.
• Begiç, H. N. (2016b). Giyim-kuşam kültüründe keçe sanatına tarihsel bir bakış. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), (40), 287-297, https://doi.org/10.21563/sutad.270335.
• Begiç, H.N. & Öz, C. (2020). Türk kültüründe çobanlık ve çoban giysisi-kepenek. Etnokültür ve Milli Biliş Túrkologia, No: 4 (102), 105-124.
• Bilgin, A. A. (2007). Osmanlı şiirinde “ölmeden önce ölme” temi. Kubbealtı Akademi Mecmuası, Yıl: 36/2, (142), 42-53.
• Doktor Hüseyin Remzî (2018). Lügat-i Remzî. 1. Cilt. (Haz.: Ali Birinci). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. http://ekitap.yek.gov.tr/urun/lugat-i-remzi--takim-2-cilt-_634.aspx?CatId=273 [Erişim Tarihi: 28.02.2024].
• Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. 5. Basım. Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Çetin, K. (2020). Necâtî Bey ve Mihrî Hatun’un “nemed” gazellerinin karşılaştırılması. Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, 6 (3), 344-355, https://doi.org/10.20322/littera.714801.
• Emini, G. N. (1996). Selman-ı Saveci ve Cemşid ü Hurşid mesnevisi. [Yüksek lisans tezi, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları (Fars Dili ve Edebiyatı) Anabilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Erdoğan, H. (2014). Cemâlî (d. ?/? - ö. ?/?) tekke şairi (tekke / 16. yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cemali-mdbir. [Erişim Tarihi: 13.03.2024].
• Erünsal, İ. E. (2018). Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi dîvân. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi-divanipdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 17.02.2024].
• Esendemir, H. N. (2019). Karamanlı Aynî divanı’nın cemiyet açısından tahlili. [Yüksek Lisans Tezi. T.C. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Gönel, H. (2014). Vahdetî (d. ?/?-ö. 1007/1598). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vahdeti. [Erişim Tarihi: 03.04.2024].
• Göre, Z. (2005). Yetîmî ve şiir dünyası. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (1), 253-269.
• Göre, Z.(2013). Yetîm/Yetîmî, Ali Çelebi (d. 884?/1480?-ö. 960/1553). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yetim-yetimi-ali-celebi. [Erişim Tarihi: 02.07.2024].
• Hamîd Muhammed-zâde (1972). Seyyid ‘İmâdü’d-dîn Nesîmî dîvân bâ-mukaddime, mukâbele ve tashîh. Kitâb-hâne-i Tahassur. Bakü. Azer Neşr. https://eliteraturebook.com/books/pdf/1208/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86+%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C+%D8%B3%DB%8C%D8%AF+%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86+%D9%86%D8%B3%DB%8C%D9%85%DB%8C. [Erişim Tarihi: 02.03.2024].
• Ilgın, Ö. (2011). 21. yüzyıl başında tepme keçe ürünlerinin geleneksel ve çağdaş tasarımlar açısından incelenmesi. [Yüksek Lisans, T.C. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı Geleneksel Türk El Sanatları Eğitimi Bilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Kara, M. (1995). Fenâ. DİA içinde. (ss. 333-335). c. 12. TDV Yayınları.
• Karaismailoğlu, A. (2009). Selmân-ı Sâvecî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde. (ss. 446-447). c. 36. TDV Yayınları.
• Kaya, T. T. (2022). Viranî divanı (inceleme-metin). [Doktora tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Kayaokay, İlyas (2017). Klâsik Türk şiirinde bir efsânevî kahraman olarak Seyyid Nesîmî. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (19), 193-216.
• Kaygusuz, M. & Kahvecioğlu Sarı, H. & Arğun, F. N. (2019). Kültürel mirasımız yağlı güreş sporunun geleneksel Giysisi kispet. Akademik Bakış Dergisi, (72), 147-166.
• Kesik, B. (2013). Aynî (Karamanlı) (d. ?/? - ö. 895-900 ?/1490-1494 ?). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ayni-karamanli. [Erişim Tarihi: 03.04.2024].
• Kılavuz, A. S. (1989). Ali el-Hâdî. DİA içinde. (ss. 394-395). c. 2. TDV Yayınları.
• Koçu, R. E. (1969). Türk giyim, kuşam ve süslenme sözlüğü. Sümerbank Kültür Yayınları.
• Köksal, F. (2013a). Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi (d. Şa’bân 856/Ağustos 1452 - ö. 8 Receb 921/18 Ağustos 1515). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cafer-tacizade-cafer-celebi. [Erişim Tarihi: 03.04.2024].
• Köksal, F. (2013b). Sehâbî (d. ?/?-ö. 970 veya 971/1562/63 veya 1563/64). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sehabi. [Erişim Tarihi: 02.03.2024].
• Köksal, M. F. (2006). Sana benzer güzel olmaz divan şiirinde nazire. 1. Baskı. Akçağ Yayınları.
• Köksal, M. F. (2009). Seyyid Nesîmî’nin yayımlanmamış şiirleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi -Hacı Bektaş Velî’nin 800. Doğum Yıl Dönümü Anısına- 50, 77-135.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. (2011). Kur’an-ı Kerim meâli. 12. Baskı. Diyanet İşleri Başkanlığı Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı Yayınları.
• Mermer, A. (2020). Karamanlı Aynî dîvân. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78478,karamanli-ayni-divanipdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 17.02.2024].
• Öngören, R. (2000). İbrâhim b. Edhem. DİA içinde (ss. 293-295). c. 21. TDV Yayınları.
• Öztoprak, N. (2010). Divan şiirinde giyim kuşam üzerine bir deneme. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (4), 103-154, https://doi.org/10.15247/dev.64.
• Öztürk, H. & Yazar, T. (2017). Dokuma ve motif özellikleri açısından sembolik değer olarak Osmanlı padişah kaftanları ve Şifreleri. Researcher: Social Science Studies (RSSS), 5 (10), 148-168.
• Öztürk, Y. (2006). 17. yüzyıl şairlerinden Dimetokalı Vahdetî’nin divan’ının tenkitli metni. [Yüksek Lisans Tezi, T.C. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. c. II. Milli Eğitim Basımevi.
• Piroğlu, Z. (1996). Yetîmî (hayatı, eserleri, edebî kişiliği ve dîvânının tenkidli metni). [Yüksek Lisans tezi, T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Sağlam, A. (2016). Nigârî divanında rind ve zâhid. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (17), 267-282.
• Sarıkaya Yıldıran, M. (2004). Türk-İslâm edebiyatında Hz. Ali. [Doktora tezi, T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlâhiyat Anabilim Dalı İslâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Sinemoğlu, N. (1991). Ayna. DİA içinde. (ss. 259-260). c. 4. TDV Yayınları.
• Solmaz, S. (2016). Tasavvufta ulaşılması gereken bir mertebe: el-fakru fahri ve eski edebiyatımıza yansımaları. (Ed.: Ahmet Cahid Haksever). 25-26 Mayıs 2016 Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı 2 içinde (115-133). Kalem Eğitim Kültür Ankara: Akademi Derneği Anıl Matbaacılık.
• Şahin, E. (2014). Bâkî dîvânı’nda tasavvufî ve batınî kültür. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7 (33), 261-273.
• Şemseddin Sami. (2010). Kamus-ı Türkî. (Haz.: Paşa Yavuzarslan). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şen, F. M. (2002). Tâcîzâde Câfer Çelebi divanı’nda XV. ve XVI. yüzyıl Osmanlı toplum hayatı. [Doktora tezi, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı]. Ulusal Tez Merkezi.
• Şentürk, A. A. (1994). Osmanlı edebiyatında felekler, seyyare ve sabiteler (burçlar). Türk Dünyası Araştırmaları, 90, 131-179.
• Şentürk, A. A. (1995). Klâsik Osmanlı edebiyatı tiplerinden rakîb’e dair. Enderun Kitabevi.
• Şentürk, A. A. (2015). Manzum metinler ışığında bir kalender dervişinin profili. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10 (8), 141-220, http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8457.
• Şentürk, A. A. (2020). Fenâ ehli. Osmanlı Şiiri Kılavuzu içinde. (s. 398). c. 4. Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Şentürk, A. A. (2021). Gey düşmek, gey yaraşmak. Osmanlı Şiiri Kılavuzu içinde. (s. 160). c. 5. Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Şimşek, S. (2013a). Tasavvufta Esmâ-i Hüsnâ’nın insân-ı kâmilde tecellisi: Gümüşhanevî örneği. (Ed.: İ. Günaydın & A. Kuzudişli & A. Çatak). Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu 03-05 2013-Gümüşhane Bildiriler Kitabı içinde (ss. 293-302). Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları.
• Şimşek, S. (2013b). Edirneli Şeyh Kabûlî Mustafa Er-Rifâî eserleri. c. 2. Edirne Valiliği Kültür Yayınları Edirne Kitaplığı: 11. http://www.edirne.gov.tr/kurumlar/edirne.gov.tr/Yayinlar/pdf/11_er_rifai_2cilt.pdf. [Erişim Tarihi: 21.02.2024].
• Tietze, A. (2021). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. E. Yılmaz & N. Demir. (Ed.), Dördüncü Cilt. İkinci Baskı. (Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş). Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2011). Türkçe sözlük. (Haz.: Şükrü Halûk Akalın). 11. Baskı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uludağ, S. (1988). Abâ. DİA içinde. (ss. 4-5) c. 1. TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (1989). Âl-i abâ. DİA içinde. (ss. 306-307). c. 2. TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (1991). Âzat. DİA içinde. (s. 311). c. 4. TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (1995). Erenler. DİA içinde. (ss. 294-295). c. 11. TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Kabalcı Yayıncılık.
• Uludağ, S. (2013). Velî. DİA içinde. (ss. 25-28). c. 43. TDV Yayınları.
• Usluer, F. (2013). Nesîmî, Şeyh İmâdüddîn Seyyid Nesîmî (d. ?/?-ö. 807 ?/1404-05 ?). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nesimi-seyh-imaduddin-seyyid-nesimi. [Erişim Tarihi: 02.03.2024].
• Uzun, M. (2000). İbrâhim. (Türk edebiyatı). DİA içinde. (ss. 272-273). c. 21. TDV Yayınları.
• Üst, S. (2013). Nazmî, Edirneli (d. ?/?-ö. 993/1585/86?). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nazmi-edirneli [Erişim Tarihi: 03.07.2024].
• Üst, S. (2018). Edirneli Nazmî dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi-divanipdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 17.02.2024].
• Üstüner, K. (2007). Divan şiirinde tasavvuf (14. ve 15. yy. divanlarına göre). Birleşik Kitabevi.