Osmanlı’nın endüstri geçmişinden bir kesit: Altın Yıldız Osmanlı anonim şirketi (1917-1924)

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 1, 526 - 545, 27.03.2025

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1613602

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda Bizans, Anadolu Selçuklu ve Beylikler devrinden beslenen dokumacılık sektörü en fazla gelişen sanayi kolu olmuştur. Pamuklu, yünlü ve ipekli kumaşların üretiminden oluşan bu sektör Anadolu’da yaygın olarak yapılmaktaydı. Özellikle Tanzimat dönemiyle birlikte dokumacılık sektöründe makineleşme sürecine yönelik politikalar uygulanmaya başlanmıştır. Avrupa dokuma işletmelerindeki teknolojiye benzer makinelerle üretim yapmak amacıyla yeni işletmeler kurulmaya başlanmıştır. Bu işletmelerden biri de 22 Ocak 1918’de faaliyete geçen Osmanlı İmparatorluğu’nun geç dönem sanayileşme çabalarını yansıtan Altın Yıldız Osmanlı Anonim Şirketi olmuştur. Çalışma, bir grup yerel Müslüman tüccar tarafından, ekonomik ve sosyal dönüşüm süreçlerinin yaşandığı bir dönemde faaliyete geçen şirketin kuruluş süreci, işleyişi, şirkete bağlı olan Çuha Fabrikası ve faaliyetleri hakkında bilgi vermek amacındadır. Bu amaç doğrultusunda hazırlanan çalışmada arşiv belgeleri ile araştırma-inceleme eserlerden istifade edilmiştir. Bu tür kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmış olan çalışmanın pek çok bulgusu mevcuttur. Bunlardan önemli olanları şirketin Osmanlı hukukuna uygun olarak kurulduğu, dokumacılık sektöründe üretim ve ticari faaliyetler yürüttüğü, bir Çuha Fabrikası işlettiği, devlet kurumları ve ahalinin ihtiyaçları için kumaş ürettiğidir. İstanbul merkezli olarak örgütlenen ve modern üretim tekniklerini benimseyen şirketin, dönemin sanayileşme girişimlerinin önemli bir örneğini teşkil ettiğine dair özgün izahatta bulunulabilir. Ancak şirketin imtiyaz hakkının kesin olarak ne zaman sona erdiğine dair bilgilerin tespit edilememiş olması çalışmanın sınırlılığını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Endüstri, Altın Yıldız Osmanlı Anonim Şirketi, Dokuma Sanayii, Çuha Fabrikası

A glimpse into the ottoman industrial past: The Altın Yıldız Ottoman joint-stock company (1917–1924)

Öz

The weaving industry, which was nourished by the Byzantine, Anatolian Seljuk, and Beylik periods, became the most developed industrial sector in the Ottoman Empire. This sector, consisting of the production of cotton, wool, and silk fabrics, was widespread throughout Anatolia. Particularly during the Tanzimat period, policies aimed at the mechanization of the weaving industry began to be implemented. New enterprises were established to produce textiles using machines similar to those used in European weaving mills. One such enterprise was the Altın Yıldız Ottoman Joint-Stock Company, which began operations on January 22, 1918, reflecting the late Ottoman Empire's industrialization efforts. This study aims to provide information on the founding process, operations, and activities of the company, which was established by a group of local Muslim merchants during a period of significant economic and social transformation. The study relies on archival documents and research-examination works for its analysis. Several important findings emerge from this research. Notably, the company was established in accordance with Ottoman law, conducted production and commercial activities in the weaving sector, operated a broadcloth factory, and produced fabrics for both state institutions and the general public. The company, organized with its headquarters in Istanbul and adopting modern production techniques, can be seen as an important example of the industrialization initiatives of the period. However, a limitation of the study is the inability to determine the exact termination date of the privileges granted to the company.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, Industry, Altın Yıldız Ottoman Joint-Stock Company, Weaving Industry, Broadcloth Factory

Kaynakça

• Akpınarlı, H. F. Başaran, F. N. (2018). Geleneksel kumaşların özellikleri ve kullanım alanları: Çankırı örneği. Hacer Arslan Kalay (Ed.), International Symposium on Multidisciplinary Studies (ISMS) içinde (ss. 21-39). Paris.
• Akyıldız, A. (2001). Osmanlı dönemi tavhil ve hisse senetleri - Ottoman securities. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Vakfı Yayınları.
• Aslantepe, C. (1993). Eski tahviller ve hisse senetleri (Osmanlı İmparatorluğu dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yılları). Türkiye Kalkınma Bankası Yayınları.
• Aytaç, A. (2015). Osmanlı döneminde bursa ipekçiliği, dokumacılığı ve bazı arşiv belgeleri. Tarihin Peşinde – Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(13), 1-11. https://www.tarihinpesinde.com/dergimiz/sayi13/M13_01.pdf.
• Balcı, R. Sırma, İ. (2012). Ticaret ve Ziraat Nezareti Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı anonim şirketleri. Ekonomi ve Sosyal Tarih Yayınları.
• Baş, Y. (2018). III. Ahmed devrinde İstanbul çuha fabrikasının kuruluşu ve işleyişi. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 123-146. https://doi.org/10.29029/busbed.376489.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık-Kararlar Daire Başkanlığı 30.18.1.1-12-65-11.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık-Muamelat Genel Müdürlüğü, 30.10.0.0-171-187-2.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Bâb-ı ‘Ali Evrak Odası (BEO), 4498-337304 4518-338806, 4521-339009, 4532-339830, 4569-342623, 4663-349680, 4685-351321, 4688-351598, 4688-351534, 4689-351668, 4695-352071, 4697-352208, 4699-352353, 4705-352845, 4702-352619, 4711-353259.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Dâhiliye-İdare-i Umumiye Evrakları (DH. İ. UM. EK), 111-50.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Hazine-i Hassa-İradeleri (HH.İ), 246-99.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) İrade-Dosya Usulü (İ. DUİT), 13-89, 13-90, 13-91, 121-34, 121-35, 121-6.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Mabeyn-i Hümayun Evrakı-İradeleri (MB. İ), 195-60.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV), 211-129, 212-8, 221-180, 221-221, 221-263, 222-151, 223-131, 248-69, 249-116, 249-145, 250-127.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Sadaret-Mukavelenameleri (A.) DVN. MKL), 66-11.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 1260-8.
• Beydilli, K. (2006). III. Mustafa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. Cilt: 31. (ss. 280-283), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bülbül, Y. (2010). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Özel girişimciliğe yönelik devlet politikaları. İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
• Çakır, C., Akkuş, Y. (2015). İstanbul’da Kurulan Anonim Şirketler (1887-1918). Coşkun yılmaz (Ed.), Antik Çağ’dan XXI. yüzyıla büyük İstanbul tarihi içinde (ss. 191-197). İstanbul Büyükşehir Belediyesi (Kültür A.Ş.) Yayınları.
• Çatalkaya Gök, E. (2020). Geleneksek kumaş örneklerinden ağabani/abani/ağbani. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13(29), 294-307. https://doi.org/10.12981/mahder.687924.
• Çelik, M. F. (2015). Klâsik şiirde bâdem. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (14), 47-66. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3169859.
• Çetin, N. (2020). I. Dünya Savaşı’nda Romanya’dan Türkiye’ye getirilen dokuma makinelerinin iadesi sorunu. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, 38, 167-187. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuydta/issue/58974/807616.
• Demiral, O. (9-10 Aralık 2013). Yeniden kültür ve medeniyet ocağı olarak Bahariye Mevlevihanesi (Sözlü Sunum). Günümüzde Yurt İçi Mevlevihanelerinin Durumu ve Konumları Sempozyumu, Konya.
• Dölen, E. (2015). İstanbul’daki sanayi kuruşları: dokuma, kâğıt, cam. Büyük İstanbul tarihi – Osmanlı İstanbul’unda ticaret, sanayi ve finans. 6, 246-259. https://istanbultarihi.ist/assets/uploads/pdf/istanbuldaki-sanayi-kuruluslaridokuma-kagit-cam-205.pdf.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Elibol, N. (2025). XIII. Yüzyıl Osmanlı Dış Ticaretiyle İlgili Bazı Değerlendirmeler. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 6(1), 61-76. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ogusbd/issue/10986/131477.
• Ergenç, Ö. (1988). XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgiler. Belleten Dergisi, 52(203), 501-534. https://doi.org/10.37879/belleten.1988.501.
• Feyiz, F. (2024). XVIII. yüzyıl Edirne Gümrüğü’ne konu olan mensucat ticareti (yünlü, pamuklu ve ipekli). Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 34, 919-938. https://doi.org/10.56597/kausbed.1513350.
• Genç, M. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve ekonomi I. Ötüken Yayınları.
• Giz, A. (1968). 1721 yılında bir ipekli dokuma fabrikasının kuruluşu. İstanbul Sanayi Odası Dergisi, 3(31), 22–23.
• Gökatalay, S. (2015). The polıtıcal economy of corporatıons ın the late Ottoman empıre and early Turkısh republıc (1908 – 1929). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Mıddle East Technıcal Unıversıty.
• Güran, T. (1995). Feshâne. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, Cilt: 12. (ss. 426-427). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gürcan Yardımcı, K. (2016). Osmanlı Dönemi dokuma sanatı ürünlerindeki örnekler. International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), 2(1), 219-241. https://dergipark.org.tr/tr/pub/intjcss/issue/25850/272511.
• Halaçeli, H. (2005). 15. ve 16. yüzyıl Osmanlı dokumacılık sanatı. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(2), 131-146. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sbe/issue/23213/247902.
• İskefiyeli, Z. (2015). Karamürsel mensucat fabrikası (1890-1921) (Sözlü Sunum). Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Cilt: 2, Kocaeli.
• Karabağ, K. (2010). Bir endüstri mirası olarak Antalya dokuma fabrikası. Online Journal of Art and Design, 8(2), 43-56. https://www.researchgate.net/publication/340385948_Bir_Endustri_Mirasi_Olarak_Antalya_Dokuma_Fabrikasi.
• Kaya, P. H. (2021). Ankara’nın sof üretiminin Osmanlı devleti ticaretindeki yeri ve önemi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 24(1), 83-91. https://doi.org/10.29249/selcuksbmyd.872152.
• Kırlı, E. (2015). Veliefendi basma fabrikası örneği bağlamında Fabrika-yı Hümayunlarda Avrupalı ustaların yeri ve önemi. Mavi Atlas Dergisi, 5, 21-42. https://doi.org/10.18795/ma.28455.
• Köksal, G. (2005). İstanbul’da endüstri mirası için koruma ve yeniden kullanım önerileri. (Yayımlanmamış doktora tezi) İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Köse, İ., Abdioğlu, H. (2021). Osmanlı Devleti’nde Feshane-i amire ve muhasebe işleri. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı, 6-88. https://dergipark.org.tr/tr/pub/muftad/issue/67792/1011005.
• Kurt, M., Çakır, B., Demir, K. (2016). Türkiye’de modern yönetimin erken dönemleri: geç-Osmanlı döneminde fabrikalar, sanayi mektepleri ve yabancı uzamanlar. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 45(Özel Sayı), 154-165. https://dergipark.org.tr/en/pub/iuisletme/issue/30531/330292.
• Kurt, M., Demir, K., Çakır, B., Özcan, U. ve Aygün, Y. (22-24 Mayıs 2014). Geç Osmanlı dönemi devlet fabrikalarında yönetim anlayışı ve uygulamalarına ilişkin arşiv belgelerine dayalı bir araştırma: ilk bulgular (Sözlü Sunum). 22. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, Konya.
• Kurt, M., Kuzucu, K., Çakır, B., Demir, K. (2016). 19. yüzyılda Osmanlı sanayileşmesi sürecinde kurulan devlet fabrikaları: bir envanter çalışması. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 40, 245-278. https://dergipark.org.tr/tr/pub/otam/issue/67189/1048844.
• Kütükoğlu, M. S. (2018). Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisadi Yapısı. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mert, T. (2002). Bahariye Mevlevihanesi (Sözlü Sunum). V. Eyüpsultan Sempozyumu, İstanbul.
• Satış, İ. (2012). Islah-ı Sanayi Komisyonu ve şirketlerin teşekkülü: Debbağ şirketi örneği. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(18), 417, 429. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/19552/208344.
• Seyitdanlıoğlu, M. (2009). Tanzimat dönemi Osmanlı sanayii (1839-1876). Tarih Araştırmaları Dergisi, 28(46), 53-69. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000440.
• Tabakoğlu, A. (2015). Türk iktisat tarihi, Dergâh Yayınları.
• Tanman, M. B. (1991). Bahariye Mevlevihanesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, Cilt: 4. (ss. 471-473). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uzun, A. (1999). İslimiye çuka fabrikası. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 21-22, 77-84. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusiyasal/issue/616/6219.
• Yazıcı, K., Oktay, S., Akbaş, H. E., Bozkurt, S. (2020). Fabrika-i Hümayunların yönetim, muhasebe ve denetim uygulamaları. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 19, 41-58. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1200958.
• Yılmaz, C. (2011). Osmanlı anonim şirketleri, Scala Yayıncılık.
• Yılmaz, D. (2011). Osmanlı dönemi 19. yüzyıl modası ve değişimi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Haliç Üniversitesi.
• Yurt, D. (2020). Osmanlı kumaş sanatında ahşap kalıp baskı tekniği. The Journal of Social Science, 4(8), 605-616. https://doi.org/10.30520/tjsosci.734940.
• Quataert, D. (2015). Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler (1839-1950). İletişim Yayınları.
• Quataert, D. (2020). Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü. İletişim Yayınları.