Traces of Central Asian Turkish art in the grave structures of Çankırı

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 3, 1743 - 1762, 29.09.2025

Oğuz Bozdemir , Uğur Demirbağ

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1516189

Öz

In the villages located in and around the center of Çankırı, various decorations have been identified on old tomb structures, and their purposes and meanings have been the focus of research. The aim was to evaluate and highlight the cultural and artistic perspectives of the people who once lived in this region, as reflected in the engravings on the tombstones. This was done by visiting village cemeteries and conducting comprehensive studies. These inspections revealed early Central Asian Turkish culture and art embellishments, symbols, human-shaped stones, and stamps on certain tombs. After analysing the data and studying the literature, it became obvious that there are few scientific studies on the artistic and symbolic interpretation of these tomb buildings in the region. Ancient ornamentation and distinctively formed tombstones were researched artistically and culturally to fill this gap. This study also revealed which artistic traditions these tombs had passed on. The artifacts illuminate the history of Çankırı through its tomb buildings, revealing its artistic style and significance.

Anahtar Kelimeler

Central Asian Turkish Art , Tomb Decorations , Cultural Heritage , Artistic Traditions , Çankırı Tombs.

Orta Asya Türk sanatının Çankırı mezar yapılarındaki izleri

Öz

Çankırı merkezi ve çevresinde bulunan köylerdeki eski mezar yapılarında çeşitli bezemelerin olduğu görülmüş, bu bezemelerin hangi amaçlarla yapıldığı ve ne anlam ifade ettiği araştırılmıştır. Bu nedenle, geçmişte bu bölgede yaşamış insanların kültürel ve sanatsal bakış açıları, mezar taşlarındaki işlemeler yoluyla değerlendirilmesi ve aydınlatılması amaçlanmıştır. Bu hedef doğrultusunda, Yöredeki köylere ait mezarlık bölgeleri dolaşılarak detaylı incelemeler yapılmıştır. Bazı mezar yapılarında eski dönem Orta Asya Türk kültürü ve sanatına ait birbirinden farklı bezemeler, semboller, insan biçimli taşlar ve damgalar olduğu görülmüştür. Çalışmanın konusunu oluşturan Çankırı bölgesindeki mezar yapılarının sanatsal ve sembolik içeriklerinin değerlendirilmesine dair daha önce yeterli düzeyde bilimsel çalışma yapılmamıştır. Bu eksikliğin giderilmesi amacıyla, bölgedeki eski dönemlere tarihlenmiş mezar yapılarında tespit edilen bezemeler ve özgün biçimlere sahip mezar taşları, sanatsal ve kültürel açıdan değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında, mezar yapıları üzerinde geçmiş dönemlerden günümüze hangi sanatsal geleneklere ait uygulamaların korunup aktarıldığı belirlenmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen veriler, Çankırı’nın tarihini mezar yapıları üzerinden aydınlatmakta ve mezar yapılarının sanatsal özellikleriyle birlikte anlamlarını ortaya çıkarmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya Türk Sanatı. , Mezar Bezemeleri. , Kültürel Miras. , Sanatsal Gelenekler. , Çankırı Mezarları.

Kaynakça

• Akar, A. (2005). Türk dili tarihi. Ötüken Neşriyat.
• Aksoy, H. (2022). Anadolu'da erken dönem Türk izleri (kaya resimleri ve yazılı kaynaklara göre). İksad Yayınevi.
• Aksoy, M. (2015). Damga (tamga) kavramı bağlamında, Oğuz damgaları mı, Türk damgaları mı? T. Gündüz & M. Cengiz (Ed.), Oğuzlar: Dilleri, tarihleri ve kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu bildirileri içinde (ss. 413-430). Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Arslan, S. A. (2003). Kayseri Zamantı Irmağı çevresindeki bezemeli mezar taşları [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Ayhan, B. (1998). Çankırı tarihi.
• Biçici, H. K. (2020). Çeşme kalesinde bulunan süslemeli mezar taşları. İksad Yayınevi.
• Bozdemir, O. (2024). Orta Asya'dan Anadolu'ya güneş sembolizmi: Mezar taşları üzerine bir inceleme. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (35), 79-104. https://doi.org/10.15182/diclesosbed.1346566
• Çal, H. (2015). Boyabat mezar taşları. Boyabat Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çetindağ, Y. (2002). Türk kültüründe hayvan ve bitki motifinin seyri. Türkler içinde (ss. 171-181). Yeni Türkiye Yayınları.
• Çirkin, S. (2023). Güney Sibirya arkeolojisi ve Şamanizm. Yapıkredi Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2009). Eski Türklerin kutsal mezarları kurganlar: Orta ve İç Asya'nın erken devir Türk mezar mimarisi üzerine denemeler. Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Y. (2017). Erken devir Türk sanatı: İç Asya'da Türk sanatının doğuşu ve gelişmesi. Ötüken Neşriyat.
• Doğan, B. (2024). Antik devirden İslamiyete sanat ve tasavvufta semboller. Kapı Yayınları.
• Duran, R., & Aslan, Y. (2019). Selçuklu dönemi Konya yapılarında motifleşen Türk damgaları. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (10), 107-126.
• Duydu, M., & Boydaş, O. (2020). Türk mitolojisinde "Hayat Ağacı" sembolü ve bu sembolün sanata yansımalarından örnekler. Atlas Journal, 6(36), 1044-1050.
• Esin, E. (1978). İslâmiyetten önceki Türk kültür târihi ve İslâma giriş. Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (2004). Orta Asya'dan Osmanlıya Türk sanatında ikonografik motifler. Kabalcı Yayınevi.
• Gülensoy, T. (1989). Orhundan Anadolu'ya Türk damgaları: Damgalar, imler, enler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Gülgen, H. (2021). Türk İslam sanatları tarihi. Emin Yayınları.
• Güllüdağ, N. (2015). Türklerde damga geleneği ve Nogay Türklerinin damgaları üzerine bir inceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3(6), 132-150.
• Hegel, G. W. F. (2020). Estetik: Güzel sanat üzerine dersler. Kırmızı Kedi Yayınevi.
• İbiş, R. (2014). Bölge tarihi. Çankırı kültür envanteri içinde. Çankırı Müze Müdürlüğü.
• İltar, G. (2023). Eski Türklerde mezar kültü ve günümüze yansımaları. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 27, 11-19.
• Kadı, T. Ç. (2023). Çağdaş uygarlığı anlayabilmek: Erken dönem Türk sanatı yansımaları. Çatı Kitapları.
• Karatayev, O., & Janıbekova, K. (2016). Damgalar ve onların işlevleri (fonksiyonları). Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(8), 163-179.
• Kayserili, A. (2015). Erzurum şehrindeki mezar taşlarının kültürel coğrafya bakış açısıyla incelenmesi. Fenomen Yayıncılık.
• Keskiner, C. (2002). Türk süsleme sanatında stilize çiçekler: Hatai. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kılıç, S. (2024). Korkuteli'nin Avdan Köyü mezarlığındaki süslemeli mezar taşları üzerine bir inceleme. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (38), 859-874. https://doi.org/10.29000/rumelide.1439766
• Kündem, E. (2018). Eski Türk ve Slav kültürlerinde güneş sembolü. 3. Uluslararası El Ruha Sosyal Bilimler Kongresi tam metin kitabı içinde (ss. 391-400).
• Levi-Bruhl, L. (2016). İlkel toplumlarda mistik deneyim ve simgeler. Doğu Batı Yayınları.
• Öney, G. (1968). Anadolu Selçuklu sanatında hayat ağacı motifi. Belleten, 32(125), 25-36. https://doi.org/10.37879/ttkbelleten.1198778
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu mimari süslemesi ve el sanatları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öney, G., & Çobanlı, Z. (2007). Anadolu'da Türk devri çini ve seramik sanatı. T.C. Kültür ve Turizm Yayınları.
• Öz, C. (2018). Kültürel süreklilik bağlamında antikçağdan günümüze kutsal ağaç veya hayat ağacı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(56), 214-223.
• Parlar, G. (2008). Türk kültüründe geleneksel Anadolu evlerinin önemi ve Çankırı'da bulunan bazı örnekleri ile iç ve dış yapı süslemeleri üzerine bir araştırma. M. K. Karatatar (Ed.), Çankırı Valiliği IV. Çankırı kültürü bilgi şöleni bildirileri: 100. yıla doğru Çankırı içinde (ss. 69-81). Görsel Tanıtım Ajans.
• Roux, J.-P. (2011). Eski Türk mitolojisi. BilgeSu Yayıncılık.
• Samashev, Z. (2023). Eski Türk betim sanatı. Türktav Yayınları.
• Sayılır, Ş. B. (2021). Türklerin ağaç ile mitolojik ve tarihi bağları üzerine bir değerlendirme. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3(6), 187-198. https://doi.org/10.53718/gttad.940879
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Şen, E., & Gürpınar, F. (2019). Farklı kültürlerde güneş sembolü. Ulakbilge, 43, 985-1008. https://doi.org/10.7816/ulakbilge-07-43-12
• Turan, Ş. (2014). Türk kültür tarihi: Türk kültüründen Türkiye kültürüne ve evrenselliğe. Bilgi Yayınevi. Yaşa, B. (2022). Hayat ağacı. Anadolu Tıbbı Dergisi, 1(1), 1-8.
• Yılmaz, A. (2018). Some remarks on the term balbal of ancient Turks. Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 4(1), 1-18.