Türkiye Cumhuriyeti tarih yazımında görsel tarihin kullanımı ve arşivler

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 3, 1426 - 1444, 29.09.2025

Ertuğrul Meşe

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1675524

Öz

Sosyal bilimlerin temel veri kaynakları olan arşivler geçmişten kalan ve tarihi, siyasi, sosyal, kültürel, hukuki vb. değeri olan belgelerden oluştuğu kabul edilse de bu algı fotoğrafın icadı ve görselin tarih yazımında veri kabul edilmesiyle değişmeye başlamıştır. 1800’lerden itibaren gelişim gösteren fotoğrafın arşiv değeri taşıdığının fark edilmesiyle birlikte görsel malzemeler 1960’lardan itibaren sosyal bilimlerin veri kaynakları arsında görülmeye başlamıştır. Görsel veri olan fotoğraf, zamanla sinema, reklam ve TV gibi akıcı görsellerle desteklenmiştir. Bu nedenle sosyal bilim çalışmalarında üretilen bu görsel birikimden faydalanılmaya başlanmış ve bu sayede görsel tarih diye bir alan oluşmuştur. Batı’da görsel tarih alanına dair çalışmaların artmasına paralel bir biçimde görsel tarih arşivleri oluştuğu gibi mevcut arşivlerin görsel belge kapasitesi de artmaya başlamıştır. Türkiye’de bu konuda 2000’lerden itibaren görsel tarih verileri kullanılmaya başlamıştır. Bunun farkına varılmasıyla birlikte hem devlet arşivlerindeki hem de özel kişi ve kurumların arşivlerindeki görsel verilerin önemi ve kullanım değeri artmıştır. Bir tarihsel kaynak olarak fotoğraf, afiş, sinema vb. gibi görsel verilerin önemini ve sosyal bilimlerde kullanımını öneren bu makalede, Türkiye Cumhuriyet tarihi çalışmalarında görsel malzemenin kullanımını artırma amacıyla dünyada ve Türkiye’de oluşturulan görsel arşivlerin içeriği ve kullanım amacı hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fotoğrafın tarihi , tarih yazımı , görsel tarih , görsel tarih arşivleri.

Etik Beyan

Bu çalışmanın etik kurul izni gerektirmeyen çalışmalardan olduğunu sorumlu yazar olarak beyan ederim

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

The use of visual history in the historiography of the Republic of Türkiye and archives

Öz

Although archives, which are the main data sources of social sciences, are considered to consist of documents from the past and have historical, political, social, cultural, cultural, legal, etc. value, this perception has started to change with the invention of photography and the acceptance of visual data in historiography. With the realisation that photography, which has been developing since the 1800s, has archival value, visual materials have started to be seen among the data sources of social sciences since the 1960s. Photography, which is visual data, has been supported by fluent visuals such as cinema, advertising and TV over time. For this reason, this visual accumulation produced in social science studies began to be utilised and thus a field called visual history was formed. In parallel with the increase in studies on visual history in the West, visual history archives have been formed and the visual document capacity of existing archives has started to increase. In Turkey, visual history data has started to be used in this field since the 2000s. With the realisation of this, the importance and use value of visual data in both state archives and archives of private individuals and institutions has increased. In this article, which proposes the importance of visual data such as photographs, posters, cinema, etc. as a historical source and their use in social sciences, information will be given about the content and purpose of use of visual archives created in the world and in Turkey in order to increase the use of visual material in the study of the history of the Turkish Republic.

Anahtar Kelimeler

History of photography , historiography , visual history , visual history archives.

Etik Beyan

As the corresponding author, I declare that this study does not require ethical committee approval.

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• II. Abdülhamit’in ABD Kongre Kütüphanesi Arşivi, https://www.loc.gov/collections/abdul-hamid-ii/about-this-collection/
• Acun, F. (2004). Görsellik ve Yakın Dönem Tarihi Araştırmalarında Kullanımı, Kebikeç, (18), 95-118.
• Acun, F. (2007). Görsel Verilerde Kadın İmajı (1923-1960), SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (16), 91-112.
• Acun, F. (2008). Yakın Dönem Tarihi Metodolojisi, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• Acun, F. (2008). Küresel Rekabette Dijital Kültür, Türkiyat Araştırmaları, (9), 11.46.
• Acun, F. (2017). Tarihin Kaynakları, Ahmet Şimşek (Ed.), Tarih Nasıl Yazılı? Tarih Yazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji içinde (119-150), Tarihçi Kitabevi, İstanbul.
• Acun, F. (2013). Görselden Tarih Yazmak, Ahmet Şimşek (Ed.), Türkiye’de Tarih Yazımı içinde, Yeditepe Yayınları, İstanbul. 421-434.
• Acun, F. (2015). “Görsel Malzemeler”, Vahdettin Engin-Ahmet Şimşek (Ed.), Tarih İçin Metodoloji içinde, Pegem Akademi Yayınları, Ankara. 356-366.
• Akbaba, B. (2005). Tarih Öğretiminde Fotoğrafın Kullanımı, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 6 (1), 185-197. Amerikan Kongre Kütüphanesi (American Congress Library), http://lcweb.loc.gov
• Archnet Arşiv: İslam Dünyasında Mimari Yapılar ve Şehircilik Görsel Arşivi, http://archnet.org/
• Arkansas David ve Barbara Pryor Sözlü ve Görsel Tarih Merkezi (Pryor Center for Arkansas Oral and Visual History, University of Arkansas), http://pryorcenter.uark.edu/
• Atatürk Kitaplığı Arşivi, http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/ataturkkitapligi/index.php?dil=tr&p=7&ID=5
• Askeri Tarih Arşivi (ATESE), https://www.msb.gov.tr/ArsivAskeriTarih
• Avrupa Dijital Eserler Platformu (Europeana Collections-Hollanda), https://www.europeana.eu/portal/en
• Avrupa Görsel Arşiv Projesi (EVA), http://www.eva-eu.org/
• Barret, T. (2017), Fotoğrafı Eleştirmek İmgeleri Anlamaya Giriş, (Yeşim Harcanoğlu, Çev.) Hayalperest Yayınları.
• Başbakanlık Osmanlı Arşiv Rehberi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017, Ankara.
• Baykal, Ö. (2019), Fotoğraf Üzerinden Millî Mücadele’de Türk Kadını (1919-1922), Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Baykal, Ö. (2022), Görsel Tarih Çalışmalarında Fotoğraf Okuma Yöntemi, Journal of Anglo-Turkish Relations 3 (1), 97-125.
• Baykal, Ö. (2023), Görsel Tarihin Kaynakları: Karpostal’ın Dili, Görence Aylık E-Dergi, (8), 23-24.
• Bengi, D., Zat, E. (2023), 100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası – 1 (1923 – 1950) / “Her Savaştan Bir Yara”, YKY, İstanbul.
• Bengi, D., Zat, E. (2021), 100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası – 2 (1950 – 1980) / “Belki Duyulur Sesim”, YKY, İstanbul.
• Berger, J. (2014). Görme Biçimleri, (Yurdanur Salman, Çev.), Metis Yayınları, İstanbul.
• Bodur, F. (2005). Fotoğrafın Tarihi, Tablet Yayınları.
• Burke, P. (2000). Tarih ve Toplumsal Kuram, (Mete Tunçay, Çev.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Burke, P. (2001), Bilginin Toplumsal Tarihi, (Mete Tunçay, Çev.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Burke, P. (2016). Afişten Heykele Minyatürden Fotoğrafa Tarihin Görgü Tanıkları, (Zeynep Yelçe, Çev.), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Cadiou, F. vd. (2011). Tarih Nasıl Yapılır?, (Devrim Çetinkasap, Çev.), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Çulha, O. (2011). Gösterge Bilim Semiyotik Tekniği Kullanılarak Kanada Fotoğraflarının İncelenmesi, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 7(13), 409-424.
• Danacıoğlu, E. (2001). Geçmişin İzleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Digital SSM: Sakıp Sabancı Müzesi Dijital Kaynakları, https://digitalssm.org/
• Dünya Dijital Kütüphanesi (World Digital Library), http://www.wdl.org
• Edwards, E. (1992). Introduction, (Elizabeth Edwards, Ed.) Anthropology and Photography 1860-1920 içinde (ss.7-8), Yale University Press.
• Emiroğlu, K. (2013), Gündelik Hayatımızın Tarihi, İşbankası Yayınları, İstanbul.
• Ertan, G. (2014), Türkiye’de Fotoğrafın Tarihsel Süreci, Kontrast Dergi, (43).
• Gertrude Bell Arşivi ve Fotoğraf Koleksiyonu (The Gertrude Bell Collection- İngiltere), http://gertrudebell.ncl.ac.uk/
• Görsel Tarih Arşivi (GTA), http://www.gorselarsiv.org.
• Görsel Tarih (Deutsch Visual-History-Almanya), https://www.visual-history.de/
• Gümrükçü, C. O. (t.y.). Cumhuriyet Dönemi Fotoğrafçılığımızın Gelişimi, Fotografya, (4). http://www.fotografya.gen.tr/TR,753/cumhuriyet-donemi-fotografciligimizin-gelisimi.html, Erişim tarihi: 03.01.2025
• Güneydoğu Avrupa Görsel Arşivi (The Visual Archive Southeastern Europe (VASE) University of Basel-Almanya), https://gams.uni-graz.at/context:vase
• Hollanda Araştırma Enstitüsü Arşivi (Netherlands Institute in Turkey -NIT), http://tr.nit-istanbul.org/
• İngiltere Dijitalleştirme Programı: Sanatlar ve Beşerî Bilimler Araştırma Konseyi SBBAK (Arts and Humanities Research Council, AHRC- İngiltere), https://ahrc.ukri.org/
• İnternet Arşivi (archive.org), https://archive.org/
• IRCICA Farabi Dijital Kütüphanesi, http://e-library.ircica.org
• İslamcı Dergiler Projesi (İDP), https://idp.org.tr/
• İstanbul Fotoğraf ve Sinema Amatörleri Derneği (İFSAK), https://www.ifsak.org.tr/tarihce/
• Kara, İ. (2023), Resimli Cumhuriyet Din Kitabı 1-2-3, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Kanburoğlu, Ö. (2007). A’dan Z’ye Fotoğraf, Say Yayınları.
• Kavas, U. (2014), Osmanlı’dan Erken Cumhuriyet Dönemine Fotoğrafta Öne Çıkanlar ve Basında Fotoğrafın Kullanımı, Kontrast Dergi, (43).
• Koç Üniversitesi Kütüphanesi ve VEKAM Arşivi, http://digitalcollections.library.ku.edu.tr/cdm
• Kracauer, S. (2014). Tarih Sondan Bir Önceki Şeyler, (Tuncay Birkan, Çev.), Metis Yayınları.
• Kuzey Texas Üniversitesi Dünya Savaşı Poster Koleksiyonu (Üniversity of North Texas Digital Library-World War Poster Collection), https://digital.library.unt.edu/
• Kütükoğlu, M. S. (2017). Tarih Araştırmalarında Usul, TTK.
• Kyvig, D. E. ve M. A. Marty (2000). Yanıbaşımızdaki Tarih, (Nalan Özsoy, Çev.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Maza, S. (2022). Tarihi Düşünmek, (Çağdaş Sümer, Çev.), Foll Kitap, İstanbul.
• Millî Mücadele Arşivi, http://www.atam.gov.tr/fotograflar
• Milliyetçi Dergiler: Milliyetçiliğin Dijital Hafızası, https://milliyetcidergiler.org/
• Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak ve Malzemenin Yok Edilmesi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun, Kanun No: 3473, Kabul Tarihi: 04.10.1988.
• Niyazioğlu, M.S. (2021), Alfabe ve Matbuat: Türkiye’de Alfabe Devrimi ve Matbuat Rejimi 1928-1939, Koç Üniversitesi VEKAM Yayınları, Ankara.
• Özdamar, G. (2016), Sosyolojinin ve Etnografinin Vazgeçilmezi: Fotoğraf, Kontrast Dergi, (50).
• Özendes, E. (1999). Cumhuriyetin Renkleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Özendes, E. (2004). Sebah & Joaillier’den Foto Sabah’a: Fotoğrafta Oryantalizm, Yapı Kredi Yayınları.
• Özendes, E. (2013). Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğrafçılık (1839-1923), YEM Yayınları, İstanbul
• Özendes, E. (2016). Türkiye’de Fotoğrafa Modern ve Çağdaş Yaklaşımlar, YEM Yayınları, İstanbul.
• Pinguet, C. (2021). Abdullah Biraderler (1858-1899) Yükseliş ve Düşüşüyle Bir Fotoğraf Stüdyosu, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, (167), 87-100.
• SALT Araştırma Arşivi, https://archives.saltresearch.org/
• Sontag, S. (2005). Başkalarının Acısına Bakmak, (Osman Akınhay, Çev.) Agora Kitaplığı, İstanbul.
• Soykırım Görsel Tarih Arşivi-USC University of Southern California Shoah Foundation (The Institute for Visual History and Education), https://sfi.usc.edu/
• Stradling, R.(2003). 20. Yüzyıl Avrupa Tarihi Nasıl Öğretilmeli, (Ayfer Ünal, Çev.), Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Sunar, L. (Edit) (2021). Kamusallaşan İslam: Görsellerle 1960-1980 Arası Toplumsal Tezahürler, İlem Yayınları, İstanbul.
• Şenyurt, O. (2015). Abdullah Biraderler’in Fotoğrafhanesi’nden Kürklü Kadın ve Şömine: Bir Arşiv Fotoğrafının Düşündürdükleri, Kebikeç, (40), 197-210.
• TBMM Kütüphanesi Açık Erişim Arşivi, https://acikerisim.tbmm.gov.tr/browse/itemType?value=Image
• Tosh, J. (2005). Tarihin Peşinde, Çev. Özden Arıkan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Türk Tarih Kurumu Arşivi (TTK), https://ttk.gov.tr/arsiv/
• Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakfı (TÜSTAV), https://www.tustav.org/
• Ünal, U. (2015). Türkiye’de Devlet Arşivleri, (Ahmet Şimşek, Ed.), Tarih İçin Metodoloji içinde (392-403), Pegem-Akademi Yayınları, Ankara.
• Yalçın, S. (2017). Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynakları, Berikan Yayınevi, Ankara.
• Yıldız Koleksiyonu ve Evrakı, http://kutuphane.istanbul.edu.tr/tr/content/katalog/fotograf-albumleri-dizini